Γράφει ο Γιώργος Χοροζίδης

Μία τουρκική παροιμία για την ανταλλαγή των πληθυσμών λέει, “μας πήρατε τα τριαντάφυλλα και μας φέρατε τα αγκάθια” ...

Θα προσπαθήσω να αναφέρω επιγραμματικά, πως φτάσαμε στους εκτοπισμούς και στη συνέχεια στον τραγικό ξεριζωμό.

Σαν σήμερα, 5 Οκτωβρίου 1912, ξεκινά ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος για την Ελλάδα. Την επόμενη μέρα τα ελληνικά στρατεύματα, μπαίνουν στην Ελασσόνα.

Από το δυστυχώς επτωχεύσαμεν του 1893, τον άτυχη καταστροφικό πόλεμο του 1897, περάσαμε στην χρυσή δεκαετία 1912-1922.

Το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, της Ελλάδος των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών εμπνέει τον λαό, που πιστεύει ότι ήρθε η ώρα…

5 Οκτωβρίου 1912, μία ημερομηνία που θα πρέπει να την τιμούμε όπως της αξίζει. Γιατί αν στις 25 Μαρτίου 1821, ξεκίνησε η απελευθέρωση, η σημερινή επέτειος αποτελεί, το δεύτερο ‘21 του Γένους. Η Ελλάδα της  Μελούνας,  σε ένα χρόνο, καταφέρνει ότι δεν κατάφερε σε περίπου έναν αιώνα. Ο πληθυσμός και το μέγεθος της χώρας διπλασιάζεται.

Και πάνω που η Ελλάδα έχει ανάγκη την ειρήνη, ξεσπά ο Μεγάλος πόλεμος το 1914. Από τη μια μεριά οι δυνάμεις της Αντάντ και από την άλλη η Γερμανία με τους δορυφόρους της.

Η απόφαση για εκδίωξη-εκρίζωση των Ελλήνων από την τουρκία, πάρθηκε το 1913. Πρόδρομος αυτής της απόφασης είναι το συνέδριο των νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη το 1911.

Οι πρώτοι αναγκαστικοί εκτοπισμοί πληθυσμών, ξεκινούν στην Ανατολική Θράκη το 1914 και συνεχίζουν με μικρότερης κλίμακας “δοκιμαστικές επιχειρήσεις” θα λέγαμε, στον Πόντο κατά κύριο λόγο και στην Μικρά Ασία. Οι νεότουρκοι, χρησιμοποιώντας τις ίδιες μεθόδους που χρησιμοποίησαν οι γερμανοί στο βέλγιο και την πολωνία, εκφοβίζουν τους κατοίκους των παράκτιων περιοχών. Επειδή οι εκφοβισμοί δεν αποδίδουν όσο γρήγορα θα ήθελαν, φτάνουμε στην τραγική σφαγή 250 Ελλήνων στη Φώκαια. Ο φόβος κυριεύει τους Έλληνες. Το πρώτο μικρό κύμα προσφύγων διασκορπίζεται στα νησιά του Αιγαίου.

Φτάνουμε στον μεγάλο ξεριζωμό.

Η Ελλάδα, μετά τη βαριά ήττα του μικρασιατικού μετώπου, βρισκόμενη προ τετελεσμένων γεγονότων, έπρεπε να στήσει έναν ολόκληρο μηχανισμό ώστε,αφενός να μπορέσει να μεταφέρει και στη συνέχεια να υποδεχτεί και να φροντίσει, για την αποκατάσταση ενός τεράστιου, κύματος προσφύγων. Η οξύτατα διχασμένη ελληνική κοινωνία, θα έπρεπε να ξεπεράσει εκτός όλων των άλλων προβλημάτων της, και το θρήνο των νεκρών, στα πεδία των μαχών...

Μια μικρή περιγραφή του ερχομού των προσφύγων με πλοία.

Είδα με τα μάτια μου, επτά χιλιάδες άτομα είχαν... "συνωστισθεί" σε ένα πλοίο, που ακόμα και δύο χιλιάδες, θα έφταναν να το κατακλύσουν. Σε αυτήν και σε πολλές άλλες περιπτώσεις δεν είχαν ούτε νερό να πιουν, ούτε τροφή να φάνε και τα πλοία θαλασοδέρνονταν αρκετές ημέρες πριν μπορέσουν να αποβιβάσουν το ανθρώπινο φορτίο τους στην ξηρά. Ο τυφοειδής και η ευλογιά σάρωναν και δεν υπήρχε κανείς που να μην έχει κατακλυσθεί από ψείρες. Πολλές γυναίκες γέννησαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Άντρες και γυναίκες τρελάθηκαν. Μερικοί έπεσαν στη θάλασσα για να βάλουν τέλος στα μαρτύρια τους. Όσοι επέζησαν, αποβιβάστηκαν στις ακτές χωρίς στέγη, με τον πυρετό να τους τυραννάει, χωρίς κουβέρτες, χωρίς καν ζεστά ρούχα, χωρίς τροφή και χρήματα…

Μιας και βρισκόμαστε στην Αθήνα, διάλεξα ένα απόσπασμα που περιγράφει τις πρώτες μέρες των προσφύγων στην Αθήνα.

Πάνω από πέντε χιλιάδες δωμάτια σε ιδιωτικά σπίτια, προσφέρθηκαν σε πρόσφυγες. Τα δημόσια σχολεία, μετατράπηκαν σε νοσοκομεία, τα δημαρχεία έγιναν καταυλισμοί και ακόμα και η Εθνική Λυρική Σκηνή, κατακλύστηκε από πρόσφυγες και καθένα από τα επενδεδυμένα με βελούδο θεωρεία της, έγινε σπίτι μιας οικογένειας, ενώ αμέτρητοι άλλοι κοιμόντουσαν στα σανίδια της σκηνής και τις σκάλες.

Οι πρόσφυγες φτιάχνουν παπούτσια, από πεταμένα λάστιχα αυτοκινήτων. Τα φτιαγμένα από αλευρόσακους ρούχα, γίνονται μόδα, όπως και τα φτιαγμένα από λινάτσα ή από συρραμμένα κουρέλια.

Ήταν δύσκολο κανείς να εξασφαλίσει ακόμα και τα πιο απλά σκεύη. Οι τενεκέδες χρησίμευαν ως κατσαρόλες και σκουριασμένα καρφιά ως βελόνες…

Ακόμα και οι πιο ταπεινοί από τους πρόσφυγες ήταν εύποροι αγρότες, σε μια οικεία γη, συνηθισμένοι στις χαρές που προσφέρει, η ενασχόληση με τη γη.

Πολλοί ήταν συνηθισμένοι σε κάθε είδους πολυτέλεια. Γυναίκες που περίμεναν στην ουρά επί ώρες για μια φραντζόλα ψωμί, ήταν σε θέση πριν λίγες εβδομάδες να παραγγέλνουν οποιαδήποτε λιχουδιά, μπορεί να τέρψει τον ανθρώπινο ουρανίσκο. Πολλές από αυτές έτρεμαν μέσα στα ράκη τους, ενώ μέχρι πριν λίγο ήταν ντυμένες με παρισινά μοντέλα και κουβαριάζονταν τώρα σε λασποκαλύβες, ενώ ήταν κυράδες πολυτελών μεγάρων. Όλες βρίσκονταν πλέον κάτω από το ίδιο καθεστώς, τη δημοκρατία της αθλιότητας, θρηνούσαν την απώλεια των αντρών της οικογενείας τους και έτρεμαν στην ανάμνηση των φριχτών σκηνών που είχαν ζήσει...

Ελάχιστοι από τους πρόσφυγες ζητούσαν ελεημοσύνη, όλοι σχεδόν παρακαλούσαν να τους δοθεί δουλειά. Ζητούσαν ευκαιρίες, που θα τους επέτρεπαν να γίνουν αυτάρκεις. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στις νέες γυναίκες. Ο ηρωισμός και η αφοσίωσή τους ήταν εκπληκτικά. Έδειχναν από τι υλικό ήταν φτιαγμένος αυτός ο λαός. Πολλά από αυτά τα κορίτσια, μπόρεσαν να θρέψουν μόνα τους, τις αποτελούμενες από τρία και παραπάνω μέλη οικογένειές τους. Εργάζονταν σε οποιαδήποτε δουλειά έβρισκαν στα καταστήματα της Αθήνας, σε ταπητουργίες και άλλα εργοστάσια, σαν οικιακές βοηθοί και μερικές από αυτές στις δικές τους ραπτομηχανές στα σπίτια τους.

Θέλω να κρατήσουμε ότι με βάση τα στοιχεία, σε πολλές περιοχές της νέας τους εγκατάστασης, κατά τα πρώτα χρόνια, πέθαινε από κακουχίες, το 20% των προσφύγων, ενώ αντιστοιχούσε 1 γέννηση για κάθε 3 θανάτους, απόρροια του ότι όπως γνωρίζουμε οι περισσότεροι άντρες, παρέμειναν πίσω...

Θα αναφερθώ σε ένα πρόσωπο που έπαιξε σημαίνοντα ρόλο, στην ενσωμάτωση και αποκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία, εκεί που διοχετεύθηκε ένα πολύ μεγάλο μέρος των προσφύγων, για εθνικούς λόγους.

Ιωάννης Καραμάνος

Γεωπόνος, διορίζεται το 1922 γενικός διευθυντής εποικισμού στη Μακεδονία. Σπούδασε στην Ιταλία και επιφορτίζεται την εφαρμογή του αγροτικού προγράμματος. Αφιερώνεται ολόψυχα στο έργο της αποκατάστασης. Υπό την καθοδήγησή του, μέσα σε πέντε χρόνια ολοκληρώνεται το 75% του προγράμματος αποκατάστασης. Έτσι 90.000 οικογένειες, εγκαθίστανται σε αγροκτήματα στη Μακεδονία και ξεκινούν τη ζωή τους με εφόδια, ώστε να είναι αυτάρκεις.

Οι πρόσφυγες δεν μένουν με τα χέρια σταυρωμένα, βοηθούν ακόμα και τα μικρά παιδιά, ξεχερσώνουν εκτάσεις, αποξηραίνουν τα έλη και όταν αυτό επιτυγχάνεται, εξαλείφεται η μάστιγα της ελονοσίας και περιορίζεται σε φυσιολογικά πλαίσια η φυματίωση.

Ένα τεράστιο ποσοστό γης της Μακεδονίας, που έμενε ακαλλιέργητο, λόγω της αδιαφορίας των τούρκων γαιοκτημόνων και επίσης ένα μεγάλο μέρος της μοναστηριακής περιουσίας, που παρέμενε αδρανής, περνούν στα χέρια των προσφύγων και μεταμορφώνονται σε γόνιμες καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Λόγω της αύξησης του πληθυσμού, κάθε τετραγωνικό μέτρο γης, αποκτά επιπρόσθετη αξία. Λογικό είναι να προκύπτουν διαμάχες με τους γηγενείς, που θεωρούν ότι οι πρόσφυγες παίρνουν γη που τους ανήκει. Ο Καραμάνος με αριστοτεχνικό τρόπο, αεικίνητος, επιλύει διαφορές, και προσβλέποντας στο μέλλον, αναπτύσσει μία επιστημονικά οργανωμένη αγροτική οικονομία. Έτσι οι καλλιέργειες εναλλάσσονται και η γη αποδίδει πολλαπλάσια κέρδη. Εισάγονται λιπάσματα, νέες τεχνικές, και αναπτύσσεται η πτηνοτροφία, η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία και η δενδροκομία.

Τα καπνά, γνωστή καλλιέργεια στους πρόσφυγες, μεταξύ 1926 και 1929 παρουσιάζουν αύξηση παραγωγής κατά 124%. Ο ελληνικός καπνός , γίνεται το νούμερο ένα εξαγώγιμο προϊόν της χώρας.

Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι, η φτωχή Ελλάδα είναι αδύνατον να καταφέρει από μόνη της να στεγάσει, 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες. Προσφεύγει στους συμμάχους, για βοήθεια. Θα αναγνώσω, ένα θεωρώ πολύ σημαντικό κομμάτι όπως το ιστορεί, ο πρόεδρος της επιτροπής αποκατάστασης και αφορά τη σύναψη δανείου, ενός εκατομμυρίου στερλινών.

Η συνάντηση με τους τραπεζίτες της Αγγλίας, γίνεται στο Λονδίνο. Αναφέρει λοιπόν στους τραπεζίτες ο Μοργκεντάου.

Εσείς κύριοι διστάζετε να προβείτε στην προκαταβολή του συζητούμενου ποσού σα να σας ζητούσα να δανείσετε επιπλέον χρήματα σε έναν αναξιόπιστο χρεώστη που ζητά να δανειστεί χωρίς εγγυήσεις. Το ζήτημα είναι όμως ότι δεν μας έχετε δώσει καν το πρώτο εκατομμύριο στερλίνες. Κατά τη λεγόμενη προκαταβολή του ενός εκατομμυρίου, υποχρεώσατε την Τράπεζα της Ελλάδος να καταθέσει στην Αγγλία το ένα τέταρτο του ποσού, ώστε στην πραγματικότητα μας παραχωρήσατε 750.000 στερλίνες. Δεύτερον, έχετε ήδη λάβει εγγυήσεις οι οποίες υπερκαλύπτουν κατά πολύ την προκαταβολή και τη νέα που σας ζητώ να δώσετε. Έχετε την γραπτή εγγύηση της Τράπεζας της Ελλάδος. Έχετε ομόλογα του ελληνικού κράτους ονομαστικής αξίας έξι εκατομμυρίων στερλινών και πραγματικής αξίας  στην αγορά, τουλάχιστον τριών εκατομμυρίων. Τέλος το ελληνικό κράτος έχει εδώ και χρόνια καταθέσει στην Τράπεζα της Αγγλίας χρυσό αξίας περίπου δύο εκατομμυρίων στερλινών. Στην πραγματικότητα δανείζοντας την Ελλάδα, δύο εκατομμύρια στερλίνες, της δανείζετε τα ίδια τα χρήματά της και μάλιστα με ένα ικανοποιητικό επιτόκιο...

Προσβλέποντας στο μέλλον,  διδασκόμενοι από τα λάθη του παρελθόντος

Ο διχασμός στην "Παλιά Ελλάδα", έφερε την καταστροφή του Ποντιακού και στη συνέχεια του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Η εγκατάσταση και η ενσωμάτωση όπως προανέφερα, γέννησε πολλά προβλήματα. Οι φτωχοί και σε μεγαλύτερο ποσοστό, αγράμματοι γηγενείς, σε πολλές περιπτώσεις είδαν με μισό μάτι και θα τολμήσω να πω με έχθρα τους (σε εισαγωγικά) “τουρκόσπορους” τους “αούτηδες” , τους άρχοντες του Πόντου και της Μικρασίας, που βρέθηκαν από τη μια στιγμή στην άλλη, στον τόπο τους. Στις πόλεις η ενσωμάτωση, έγινε πιο γρήγορα από ότι στις μικρές κοινωνίες της υπαίθρου, όπου κάποια προβλήματα και η “γκετοποίηση”, κράτησαν δυστυχώς για αρκετά χρόνια.

Όμως!!! Οι πρόσφυγες με υπομονή και επιμονή, με πίστη και με την εργασία τους, όχι μόνο μεγαλόκαρδα τους συγχώρησαν, αλλά και τους απέδειξαν συν τω χρόνω, ότι είναι αν μη τι άλλο ισάξιοι, να μοιράζονται την ίδια γη και να αναπνέουν τον ίδιο αέρα.

Ο τρόπος και το σθένος, με τα οποία, αντιμετώπισαν τους διωγμούς και τις κακουχίες, οι ξεριζωμένοι παππούδες και οι χαροκαμένες γιαγιάδες μας, μέσω των διηγήσεων που ο καθένας μας έχει ακούσει από αυτούς, ας γίνουν οδηγός και πυξίδα στη ζωή μας. Γιατί αυτοί, έδωσαν το αίμα, για τα πιστεύω τους. Δεν έχασαν και ούτε πρόδωσαν, τη Ρωμιοσύνη τους. Έφεραν από την Πατρίδα, όχι μόνο τις συνήθειες, αλλά και τα ονόματα των χωριών τους, για να τους θυμίζουν εσαεί την καταγωγή τους. Οι τουρκόφωνοι Πόντιοι, ερχόμενοι στην Ελλάδα, “βρήκαν” τη χαμένη γλώσσα, που τους στέρησαν με βίαιο τρόπο, από το 1666.

Αυτά τα μικρά παιδιά, τα προσφυγόπουλα, που έφτασαν ξυπόλυτα, πολλά από αυτά χωρίς γονείς, απετέλεσαν το 25% του Ελληνικού στρατού, που έγραψε ένδοξες χρυσές σελίδες, στο έπος του 40 στην Αλβανία, κατά του φασισμού. Το 10% των πεσόντων στην Αλβανία, είναι Πόντιοι.

Αυτά τα ηρωικά παιδιά, αντιστάθηκαν στο ναζισμό, όσο κανείς άλλος στην Ευρώπη και έγραψαν, μοναδικές σελίδες αντίστασης στην κατοχή, σβήνοντας στη συνέχεια, τα ξένα σχέδια για απόσχιση της Μακεδονίας και της Θράκης, από τον εθνικό κορμό. Να τονίσω ότι έχω προσωπική αντίληψη, γεγονότων και προσώπων και σαν ένα τέτοιο αναφέρω, τον μοναδικό επιζήσαντα από την σφαγή στη Ματωμένη σπηλιά της Ότκαγια, στην Πάφρα του Πόντου, θείο μου, Βασίλη Κλαζίδη, που από 7 χρονών βγήκε αντάρτης στα βουνά της Πάφρας.

Η Ιστορία, μας διδάσκει ότι, μετά τις πιο μεγάλες καταστροφές, ο Ελληνισμός αναγεννάται και αυτή είναι η ελπίδα για τις επόμενες γενιές! Έτσι και τότε, η μικρή Ελλάδα, έγραψε ένα ακόμα έπος, αυτό της ενσωμάτωσης, 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων, δηλαδή 25% του πληθυσμού της, που παρόμοιο, δεν έχει καταγραφεί ιστορικά.

Ο Ελληνισμός του Πόντου και της Μικρασίας, σταυρώθηκε και στις πατρογονικές του εστίες, εκοιμήθη. Κάποιες μικρές εστίες Ρωμηοσύνης, σαν φάροι, κρατούν ακόμα ζωντανή την ελπίδα.

Πριν λίγες μέρες στην επέτειο καταστροφής της Σμύρνης για πρώτη φορά, μετά από 91 χρόνια τελέστηκε μνημόσυνο στην Αγία Φωτεινή, τη μόνη Εκκλησία που λειτουργεί σήμερα στη Σμύρνη, για τα θύματα της καταστροφής! Ευχόμαστε και προσευχόμαστε,  να έρθει η ευλογημένη Ώρα να κάνουμε Ανάσταση, στις αλησμόνητες Πατρίδες μας!

(Ομιλία στην εκδήλωση της Ένωσης Ποντίων Γλυφάδας και της Ένωσης Μικρασιατών Γλυφάδας)