Σαββατοκύριακo
20-21 Απριλίου 2024
20-21 Απριλίου 2024
Ημερήσια ηλεκτρονική εφημερίδα, Αρ. φύλλου 4962
Όταν ο… Νεάντερνταλ «έκοβε βόλτες» στο Αιγαίο…
Ο «άνθρωπος του Νεάντερταλ» (Homo neanderthalensis), ένας ανθρωπίδης, εμφανίσθηκε επισήμως πριν 130.000 (1) χρόνια και κατάφερε και έζησε έως και πριν 35-24.000 χρόνια (2). Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν «επιστημονικά άρθρα» (βλ. σχ. άρθρο «Mittochondrial Eve»), τα οποία, όπως λεν, με έρευνα DNA εξακολουθούν να υποστηρίζουν την θεωρία ότι ο άνθρωπος εμφανίσθηκε στον πλανήτη περί το 6-5.000 π.Χ. Πρόκειται για την σαφώς ξεπερασμένη πια θεωρία.
Η ονομασία του προέρχεται από την κοιλάδα του ποταμού Dussel (3), γνωστή ως κοιλάδα Neander (4)-thal (5), της Β. Ρηνανίας- Βεστφαλίας Γερμανίας, κοντά στο Ντύσσελντορφ, όπου το 1856 ανεκαλύφθησαν από εργάτες ανθρακωρυχείων απολιθωμένα οστά, τα οποία και ονομάτισαν το συγκεκριμένο είδος. Αρχικώς, η Γερμανία υπερηφανεύθηκε πως μόνο στην περιοχή της έζησε αυτό το είδος. Η υπεροψία των Γερμανών τσακίστηκε (για άλλη μια φορά) όταν παρόμοιοι σκελετοί ευρέθησαν και σε διάφορες άλλες περιοχές της Ευρώπης (νότια και κεντρική) (6), της κεντρικής και ΝΔ. Ασίας (7) και της Αφρικής (8)…
Οι παλαιολιθικής προελεύσεως Έλληνες
Βάσει της μελέτης της «Γενετικής Σύστασης των Κατοίκων της Ελλάδος» του καθηγητού Γενετικής και Γενετικής Ανθρώπου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη «το 75-80% του σημερινού μιτοχονδριακού γονιδιακού (DNA) αποθέματος των κατοίκων της Ελλάδος έχει παλαιολιθική προέλευση»…
(9) Το ίδιο ισχυρίζεται και ο αρχαιολόγος καθηγητής Θεοχάρης: «Ο βασικός πληθυσμός δεν φαίνεται να άλλαξε στην Ελλάδα ουσιαστικά από την τελική Παλαιολιθική και πέρα, από τότε δηλαδή που είναι οπωσδήποτε δυνατή σήμερα η αρχαιολογική τεκμηρίωση κάποιας συνέχειας στην πολιτισμική πορεία» (10).
Όσον αφορά την έκταση που καταλαμβάνει (τανύν) η χώρα μας, η παρουσία ανθρώπων εκείνης της εποχής ήταν μεγάλη και εκτενής… Η σημερινή έκταση της Ελλάδος ήταν πυκνοκατοικημένη κατά την περίοδο που η Ευρώπη αραιοκατοικείτο από τους Νεάντερνταλ.
Ο πολιτισμός και η τέχνη (11) που άφησαν οι… «Έλληνες Νεάντερνταλ» είναι σπουδαίος, και ακόμη (ούτε στην Ευρώπη, πολύ δε περισσότερο ούτε στην Ελλάδα) δεν έχει μελετηθεί εκτενώς και αναλυτικώς ο πολιτισμός της παλαιολιθικής εποχής…
Οι… προ-παλαιολιθικοί άνθρωποι στο Αιγαίο εκατομμύρια χρόνια πριν…
Στην έκταση της (νυν) Ελλάδος ευρίσκουμε παρουσία και κατοίκηση «ανθρώπου» πολύ-πολύ παλαιότερα από τον νεαντερντάλιο άνθρωπο… Για την ακρίβεια όχι χιλιάδες, αλλά εκατομμύρια χρόνια πριν… Και δεν είναι «πρωτόγονος»… Δημιουργεί πολιτισμό, αφήνει τα ίχνη του σε πάρα πολλά σημεία και το κυριότερο, βγαίνει από τα σπήλαια… Δεν είναι άνθρωπος των σπηλαίων» με ό,τι αυτό συνεπάγεται…
Ας τα δούμε αυτές τις παρουσίες από την αρχαιότερη προς την νεώτερη, πάντα με στην σκέψη πως η σκαπάνη των αρχαιολόγων και παλαιοανθρωπολόγων είναι πάντα σε εγρήγορση, και δεν ξέρουμε αύριο τι θα μας φέρει στο φως… Μέχρι τότε, κάθε παλαιοντολόγος που ευρίσκει κάτι εκατομμυρίων χρόνων σπεύδει να το χαρακτηρίσει ως «πιθανότατα τον σημαντικότερο κρίκο στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου»…:
- Στα Μικράλωνα Χαλκιδικής έχουμε ευρήματα εργαλείων ανθρώπου 12-11 εκατομμυρίων ετών (12)… Στην Τρίλλια, επίσης της Χαλκιδικής, άλλα εργαλεία, αλλά και οστούν «ανθρώπου», ηλικίας 11-10 εκατ. ετών! (13) Γι’ αυτό και αυτός ο «άνθρωπος» ονομάσθηκε homo erectus trilliensis (14)…
Στο Βάβδο, ευρέθησαν κνημιαίο οστό, δύο ωλένες και μια κερκίδα, τεσσάρων διαφορετικών ατόμων, λίθινα και οστέινα εργαλεία 11–10 εκατ. ετών (15)… Στην περιοχή Κρυοπηγής ατόφιο κρανίο «μεσοπιθήκου», ηλικίας από 5-7 εκατ. ετών! Αυτό θεωρείται «το πλησιέστερο στην εξέλιξη του ανθρώπου» (Τμ. Γεωλογίας του ΑΠΘ). (16) Στα Πετράλωνα, πριν 1 εκατ. χρόνια ο κάτοικος του σπηλαίου άναψε και φωτιά! (17) Μάλιστα με αυτήν δεν ζεσταινόταν απλώς, αλλά έψηνε και το φαΐ του, σε καύκαλο χελώνας (ηλικίας 800.000 ετών), που θα πρέπει να θεωρηθεί το πρώτο… τηγάνι του κόσμου! (18) Εάν από τότε ο άνθρωπος έτρωγε ψημμένο κρέας, τότε εξημερώθηκε πολύ γρηγορότερα απ’ ό,τι αρχικώς ενόμιζαν οι αρχαιολόγοι και οι βιολόγοι, αφού οι αρχαιότεροι φούρνοι στον κόσμο ευρέθησαν στην Αρκαδία, και χρονολογούνται στο 40.000 π.Χ.
Τέλος, στο ίδιο σπήλαιο ευρέθη ο λεγόμενος «αρχάνθρωπος», που χρονολογείται στο 750-700.000 χρόνια πριν από σήμερα (19)…
Στο Ξηροχώρι Θεσσαλονίκης ευρέθη κρανίο ανθρωποειδούς (της ομάδας των ραμαπιθήκων), ηλικίας 11-9 εκατ ετών! Το ονόμασαν «ουρανοπίθηκο Μακεδονικό» (20)… Τμήματα κρανίων του «μακεδονικού ουρανοπιθήκου», που θεωρείται είδος πρωίμου ανθρωποειδούς. 9-9,5 εκατ. χρόνων, ευρέθησαν και στην κοιλάδα του Αξιού ποταμού και στην Νιγρίτα Σερρών. Εκμαγεία τους εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μ’ όλα τα παραπάνω, η έκταση της Μακεδονίας βάζει σοβαρή υποψηφιότητα να ανακηρυχθεί ως κοιτίδα του ανθρώπινου γένους…
Και ο κατάλογος της παρουσίας του ανθρώπου στην αι-γαιακή χώρα, εκατομμύρια χρόνια πριν ο άνθρωπος εμφανισθεί στην… Αφρική, συνεχίζεται:
- Πεντέλη (ο «μεσοπίθηκος του Πεντελικού», ηλικίας 10 εκατ. ετών) (21)
- Αλιβέρι Ευβοίας (ο «ελλαδοπίθηκος ο ημιόρθιος», 10-9 εκατ. ετών) (22)
- Ικαρία (ευρέθη βραχίονας 5 εκατ. ετών) (23)
- Στην Μακεδονία: Στην Κοζάνη (Περδίκας) κυνηγοί οργανώθηκαν για να σκοτώσουν ελέφαντα, 3 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα (24)… Στην Καρδιά: Ευρέθη το «πρωτόγλυπτο της Μακεδονίας» (η αρχαιότερη γλυπτική τέχνη, 800-500.000 χρόνια πριν), και πέλεκυς 300.000 ετών! (25) Στο Παλαιόκαστρο Σιάτιστας, παλαιοπρόγονος των Μακεδόνων «άφησε» έναν χειροπέλεκυ, έναν λίθινο πέλεκυ-εκδορέα – και μάλιστα διπρόσωπο – ηλικίας 100.000 χρόνων! (26) Ίσως το αρχαιότερο τεχνητό εργαλείο-κατασκεύασμα-εύρημα επί Γης! Στους Φιλίππους Καβάλλας (εργαλεία ανθρώπου, που έζησε εκεί πριν από 500-20.000 χρόνια) (27),
- Στην Κρήτη: Στον Πλακιά (ανθρώπινα εργαλεία ηλικίας 700.000 χρόνων πριν από σήμερα) (28). Στο Φαράγγι Πρέβελης (σκελετός ανθρώπου 130.000 χρόνων…) (29).
Στην Γαύδο (30): Εργαλεία (χειροπέλεκυς, κ.ά.) 200-120.000 πριν από σήμερα, «χωρίς να αποκλείεται και μία πρωιμότερη χρονολόγηση έως και τα 700.000 χρόνια πριν από σήμερα»! Στην Γαύδο έχει βρεθεί ένα πολύτιμο ορυκτό της εποχής, ο οψιδιανός, μεταφερμένος εκεί από την Μήλο Κυκλάδων, περί το 11.000 π.Χ.!
Στην θέση Άγ. Παύλος Γαύδου λειτουργούσε ένα είδος πρώιμου «εργαστηρίου» παραγωγής εργαλείων… Στην Κρήτη ευρέθη και σκελετός ανθρώπου του 50.000 πριν από σήμερα, που όμως, έμοιαζε με τον Σάπιενς και όχι τον Νεάντερνταλ… (31)
- Στην Θεσσαλία: Στον Πηνειό, πρόγονος των Θεσσαλών μας άφησε εργαλεία 400-200.000 ετών (32). Στο Αρχ. Μουσείο Βόλου μπορεί να ιδεί κανείς δύο προθήκες με παλαιολιθικό υλικό, που προέρχεται κυρίως απ’ τις όχθες του Πηνειού. Άλλα εργαλεία, που ευρέθησαν στην Ροδιά Λαρίσης, χρονολογούνται το ίδιο 400-200.000 χρόνια πριν. Άλλα ευρήματα, στην περιοχή της Λίμνης Πλαστήρα και στις όχθες του Πηνειού, χρονολογούνται 50-30.000 έτη πριν.
Τεκμηριώνουν μεγάλη ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Μέση Παλαιολιθική εποχή στην Θεσσαλία. Ο άνθρωπος εδώ κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό περί τα 100-40.000 χρόνια πριν, αφήνοντας και σ’ αυτόν εργαλεία και ίχνη (33)…
Πράγματι, η περιοχή Λαρίσης πρωτοκατοικήθηκε 100.000 χρόνια πριν από σήμερα! Και είναι ως εκ τούτου μια από τις αρχαιότερα συστηματικά κατοικημένες περιοχές του πλανήτου! Στο Αρχ. Μουσείο Λαρίσης εκτίθεται συλλογή από παλαιολιθικά ευρήματα της περιοχής. Και σε σπήλαια του Πηλίου Μαγνησίας, έχουν ευρεθεί δείγματα έργων τέχνης, τα οποία χρονολογούνται στην νεωτέρα παλαιολιθική εποχή (30-8.000 π.Χ.) (34). Και η περιοχή των Τρικκάλων πρωτοκατοικήθηκε την παλαιολιθική εποχή! Από την 7η χιλιετία π.Χ. ο άνθρωπος άρχισε στην Θεσσαλία και γεωργικές δραστηριότητες…
Και φθάνουμε στο καθ’ αυτό Αιγαίο:
- στην περιοχή Ροδαφνίδια Λέσβου ο άνθρωπος κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό (!), περί τα 200.000 χρόνια πριν από σήμερα. (35)
Αυτό είναι το χρονικό ορόσημο κατά το οποίο ο άνθρωπος βάζει στην διατροφή του και τα προϊόντα της θαλάσσης. Προ 150.000 χρόνων ο άνθρωπος άρχισε να καταναλώνει οστρακόδερμα ρηχών νερών.
- στον Μακρύγιαλο Πιερίας, στις όχθες του Θερμαϊκού δημιουργείται οικισμός 100.000 πριν από σήμερα (36). Και η περιοχή των Γρεβενών (37) κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή.
- σε Σπήλαιο Προσύμνης Αργολίδος (ή «βραχοσκεπή της Κλεισούρας») πιστοποιείται ανθρώπινη κατοίκηση από το 100.000 έως το 9.000 π.Χ.(38) Παλαιολιθική κατοίκηση και σε σπήλαιο στο χωριό Κεφαλάρι: Πρωτοκατοικήθηκε τουλάχιστον πριν 35.000 έτη. Και η Αχαΐα κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή.
Άρα στον αιγαιακό χώρο ο άνθρωπος παύει να είναι πλέον «άνθρωπος των σπηλαίων» (39), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχολογία του και τον πολιτισμό του…
Και ιδρύει οικισμούς πλάι στο τρεχούμενο ή, τέλος πάντων, καθαρό νερό. Και θεοποιεί ποτάμια, λίμνες και θάλασσες. Όλοι οι παλαιολιθικοί οικισμοί ευρίσκονται δίπλα σε ύδατα. Άλλωστε (και) ο άνθρωπος προέρχεται από το νερό. Και αυτό ακόμη τότε δεν μπορούσε να το ξεπεράσει… (Ακριβώς όπως ένα μωρό, θέλει συνέχεια να είναι δίπλα στην ασφάλεια της μάνας του, την οποία λογίζει ως θεά).
Και οι… «Νεάντερνταλ» στην Ελλάδα
Και περνάμε στις… πιο σύγχρονες παρουσίες του «Αιγαιακού ανθρώπου» και του Νεάντερταλ:
- Δεκάδες σπήλαια της Μάνης έχουν κατοικηθεί από την παλαιολιθική εποχή ακόμη! Στο Σπήλαιο Απήδημα, λ.χ., έζησε ο «Ταινάριος άνθρωπος», όπως ονοματίσθηκε, πριν από 300.000 και συνέχισε έως και 100.000 χρόνια πριν από σήμερα (40) [. Στο ίδιο σπήλαιο ευρέθησαν και ενταφιασμένα απολιθωμένα ανθρώπινα σκελετικά υπολείμματα του τύπου homo sapiens-sapiens), σε στάση συνεσταλμένη, ηλικίας 30.000 ετών. Πρόκειται για την αρχαιότερη ταφή ανθρώπου στον κόσμο! (41) Ο άνθρωπος δεν είναι τόσο… ακοινώνητος όσο ενόμιζαν… Στο σπήλαιο Καλαμάκια, Οιτύλου, αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ανθρώπινη χρήση πριν από 100.000 έως και πριν από 40.000 χρόνια…(42) Άλλο σπήλαιο της Μάνης με παλαιολιθική κατοίκηση είναι η Αλεπότρυπα, κ.ά. (43) Εξ άλλου ηλικίας 50.000 χρόνων ήταν το δόντι που βρέθηκε στο Γύθειο Λακωνίας – ανακάλυψη που ανέτρεψε τους «χάρτες εξαπλώσεως του Νεάντερταλ» (44). Και η Μάνη μπορεί να θεωρηθεί ως μια εκ των κοιτίδων της ανθρωπότητος (και γιατί να μην υποθέσουμε την τολμηρή ετυμολογία, ότι εξ αυτής έλαβε το όνομά της ο άνθρωπος διεθνώς: man)…
- Η Εύβοια κατοικήθηκε – τουλάχιστον – από την παλαιολιθική εποχή (110.000-9.000 χρόνια πριν από σήμερα).
Ευρήματα αυτής της εποχής έχουν δώσει ο Άγ. Βασίλειος, τα Κοτσίκια (στην ΒΑ. Εύβοια, στο Αιγαίο), η Αρτάκη, η Χαλκίδα, το «νυμφικόν Ελύμνιον» (νυν… Λίμνη), κ.ά. (45)
- Στο Σπήλαιο Φράγχθης Αργολίδος ο άνθρωπος έζησε κατά την Μουστιαία περίοδο - 40.000 χρόνια πριν. Ο «άνθρωπος της Φράγχθης», την παλαιολιθική εποχή ασχολείτο και με την γεωργία (46) και με την αλιεία!). Αλλά ουδεμία σωματική σχέση είχε με τον «Νεάντερταλ», αφού ο άνθρωπος αυτού του σπηλαίου, ήταν γίγας, ύψους 2,8 μ.! Σε αυτό το σπήλαιο ο πρόγονός μας διέμεινε προσωρινώς (από το 40.000 π.Χ.). Ευρέθησαν και εργαλεία κατεργασίας λίθων της Μουστιαίας περιόδου. Οι πρώτοι κάτοικοι του σπηλαίου ήταν ομάδες κυνηγών, το πολύ 5-6 οικογένειες. Τα ζώα τα σκότωναν με όπλα, που κατασκεύαζαν με την, επαναστατική για την εποχή, τεχνική των απολεπισμάτων πυριτόλιθου ή από κόκκαλο. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο, έφεραν στο φως μια ολόκληρη πολιτιστική φάση – σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα διερευνήσεως της ζωής του προ-προ-ιστορικού Έλληνος. (47)
- Στην Θάσο ο άνθρωπος εξορύσσει ώχρα, περί το 20.000 π.Χ. στα πρώτα ορυχεία του κόσμου! (48)
- Στην θέση Ούριακος, στην παραλία Λουρί, Φισίνη Μούδρου Λήμνου, η αρχαιολογική ανασκαφή έφερε στο φως ευρήματα του 12.000 π.Χ. Μια εγκατάσταση κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων! (49) Ανέτρεψε τα έως τότε στοιχεία για την αρχαιότερη ύπαρξη οικισμού ψαράδων, που είχε ευρεθεί στην Σπηλιά του Κύκλωπα στο νησίδιο Γιούρα Αλοννήσου και στον Μαρουλά Κύθνου (και χρονολογείτο στο 8-8.5000 π.Χ.). Επίσης, η πρώτη κατοίκηση της Μύρινας ανάγεται στην παλαιολιθική εποχή – βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων. (Θυμίζω πως στην Πολιόχνη Λήμνου έχει ευρεθεί και η αρχαιότερη Βουλή στον κόσμο, που ανάγεται στην νεολιθική εποχή!).
- Παλαιολιθικός οικισμός με σωρεία ευρημάτων και ανθρώπινων σκελετών ευρέθη και στο Αγαθονήσι.
- Στην Ίκο (νυν Αλόννησο) των Β. Σποράδων ευρέθησαν επίσης παλαιολιθικά ευρήματα. Ίχνη κατοικήσεως στην Αλόννησο, που ανάγονται από την Μέση Παλαιολιθική έως και την Μεσολιθική εποχή, έχουν εντοπισθεί, σε πολλά σημεία της ΝΑ. κυρίως πλευράς της νήσου (στην χερσόννησο Κοκκινόκαστρο, την νησίδα Μικρό Κοκκινόκαστρο, τις θέσεις Λεπτός Γιαλός, Γλύφα, κ.ά. Μάλιστα στο νησίδιο Μικρό Κοκκινόκαστρο υπάρχουν και κατάλοιπα εγκαταστάσεων εκείνης της εποχής. Σύμφωνα με ευρήματα, επίσης, και η Σκύρος κατοικείται από την παλαιολιθική περίοδο (τουλάχιστον από το 8.000 π.Χ.).
- Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η Αστυπάλαια50 και η Κάλυμνος να επιδείξουν. Στην τελευταία, στο μέσον της πλαγιάς του κωνικού λόφου της Αγ. Βαρβάρας, κοντά στην Πόθια, δεσπόζει μια σπηλιά, όπου σε ανασκαφές ευρέθησαν παλαιολιθικά εργαλεία!..
- Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η αδικημένη από την αρχαιολογική σκαπάνη Θράκη μας.
- Το νησί της Ίμβρου, επίσης κατοικείται – τουλάχιστον – από τα προϊστορικά χρόνια. Παλαιολιθικά ευρήματα ευρέθησαν στην περιοχή Σχοινουδίου, στον χώρο όπου ήταν κτισμένη η εκκλησιά της Αγ. Μαρίνας, η οποία ερημώθηκε. Εκεί είναι νυν κτισμένο το χωριό των εποίκων Ugulru. (51)
Όσο για το Ιώνιο, η αρχαιοτέρα κατοίκησή του έχει ευρεθεί στην Λευκάδα και χρονολογείται 200.000 χρόνια πριν το σήμερα…
Εγχειρίδιο* (χαλκός), Πρωτοκυκλαδική ΙΙ
περίοδος - φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Τηγανόσχημo σκεύoς* (πηλός), Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος -
φάση Κάμπου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Ειδώλιο καθιστής μορφής
«Ο εγείρων πρόποσιν»*
Μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος -
φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Το Βουλευτήριο της Πολιόχνης στην Λήμνο. Στο Αιγαίο είχαμε Βουλή από το 6500 π.Χ.!
Ειδώλιο κυνηγού ή πολεμιστή,
μετακανονικού τύπου*
μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος
- φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
* Oι εικόνες παραχωρήθηκαν με την ευγενική χορηγία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης
1 Κατ’ άλλους, πριν 200.000 χρόνια, ενώ κατ’ άλλους πριν από 100.000 χρόνια. Στις 7.6.2006 απομονώθηκε το αρχαιότερο ανθρώπινο DNA έως σήμερα. Ανήκει σε έναν νεαρό «άνθρωπο του Νεάντερταλ», ο οποίος έζησε στην έκταση που νυν καταλαμβάνει το Βέλγιο, πριν από 100.000 χρόνια. Το DNA απομονώθηκε από το απολιθωμένο δόντι ενός παιδιού που ευρέθη στο σπήλαιο Σκλάντινα Βελγίου. Στις 13.2.2009 ανακοινώθηκε από Γερμανούς επιστήμονες η ανασύνθεση πάνω από το 60% του συνολικού γονιδιώματος του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Με εξαίρεση το γονίδιο FOXP2 – κατέληξαν -σχετικό με τον λόγο και την γλώσσα, ελάχιστα άλλα είναι κοινά με τους ανθρώπους.
2 βλ. σχ. Κλ. Φινλάισον, Πανεπ. Τορόντο, και Κρ. Στρίνγκερ Μουσείο Φυσ. Ιστορίας Λονδίνου, 2012 – D. Rosson, εφημ «Το Βήμα» 19.8.12.
3 Παραπόταμος του Ρήνου.
4 Η κοιλάδα ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν του θεολόγου Joachim Neander (17ος αι.).
5 Η κατάληξη thal (= κοιλάδα στα παλαιογερμανικά), μετεβλήθη σε tal το 1901. Προέρχεται από την αρχαιοτάτη ελληνική ρίζα δα- για το υγρό τοπίο - εξ ης και Δαμάτηρ (η θεά της γεωργίας Δήμητρα),
οι Δαναοί (οι κύριοι των νερών), ο Δάνουβις (> Δούναβις), δανήλοφα (τα τοπία με τους εκτεταμένους λόφους), κλπ. Αλλά και η Δανία έχει την ετυμολογική της ρίζα στους Δαναούς και τα γεμάτα ύδατα εδάφη της.
6 Στην Β. Ιταλία, λ.χ. έχουν ευρεθεί ευρήματα του ανθρώπου του Νεάντερταλ σε σπήλαια της περιοχής του Λοάνο Λιγυρίας.
7 Ιδίως στην περιοχή του νυν Ουζμπεκιστάν. Στην Γεωργία ανακαλύφθηκαν δύο απολιθωμένα κρανία, ηλικίας 1,77 εκατ. ετών! Και μια μεγάλη ποικιλία από εργαλεία. βλ. σχ. καθ. Ριντ Φέρινγκ Πανεπ. Β. Τέξας. Πηγή: περ. Science, 12.5.2000. Και επιθεώρηση «Nature». Και έρευνα της παλαιοανθρωπολόγου δρ. Σ. Άντον Πανεπ. Ν. Υόρκης και δ/ντριας της «Επιθεώρησης της Ανθρώπινης Εξέλιξης», Απρ. 2005.
Σε λατομείο ασβεστολίθου, στην Καματάκα Ινδίας ευρέθησαν πέτρινα εργαλεία, (κυρίως τσεκούρια, «αχελαίου τύπου»), ηλικίας 1,7 εκατ. ετών! - βλ. σχ. ανακοίνωση του επί κεφαλής των ανασκαφών, καθ. Πανεπ. Καίμπριτζ, Μ. Πετρόγλιο, 17.9.2002.
8 Το 1921 ανεκαλύφθησαν στα ορυχεία του Μπρόκεν Χιλ στο Κάμπουε της Ζάμπια λείψανα ανθρωπίδη, που ονομάσθηκε «Άνθρωπος της Ροδεσίας» (Homo Rhodesiensis), και ήταν «συγγενής» του Νεάντερταλ.
9 βλ. σχ. διάλεξη Κ. Τριανταφυλλίδη στην αίθουσα της Δημ. Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, 28.11.2007.
10 βλ. σχ. «Νεολιθικός Πολιτισμός», εκδ. ΜΙΕΤ.
11 Ο άνθρωπος της παλαιολιθικής εποχής έχει καλλιτεχνικές αναζητήσεις: Διακοσμεί, ζωγραφίζει, κάνει χαρακτική, γλυπτική… Λ.χ. λίγο πριν «εξαφανισθεί» ο Νεάντερταλ (πριν 35-40.000 έτη) φιλοτέχνησε σε χαυλιόδοντα μαμούθ την λεγόμενη «Αφροδίτη Hohle Fels» (ή «Αφροδίτη του Schelklingen»), που ευρέθη στο σπήλαιο Χόλε Φέλς στις Ν. Σουηβικές Άλπεις Γερμανίας. Τα πολλά ευρεθέντα (κυρίως γλυπτά) έργα της εποχής αυτής έχουν κάνει τους σύγχρονους ανθρωπολόγους να ομιλούν για τον «Ωρινάκιο πολιτισμό» – βλ. σχ. N. J. Conard: A female figurine from the basal Aurignacian of Hohle Fels Cave in southwestern Germany” στο «Nature», Λονδίνο, 2009, τ. 459, σελ. 248-252. Υπενθυμίζω άλλα αγαλματίδια της εποχής αυτής: Την «Αφροδίτη του Μπέρεκατ Ραμ» (ευρέθη στην Μέση Ανατολή) και την «Αφροδίτη του Ταν-Ταν» (ευρέθη στην έκταση του νυν Μαρόκου). Φυσικά στην έκταση της νυν Ελλάδος έχουν ευρεθεί και περισσότερα και παλαιότερα γλυπτά έργα ανθρώπων.
Εκτός από την γλυπτική τέχνη, ο Νεάντερταλ (πριν 50.000 έτη) ανέπτυξε και την μουσική, αφού κατασκεύαζε και προφανώς έπαιζε αυλό (κυρίως πλαγίαυλο, που σήμερα λέγεται φλάουτο), κλπ. – βλ. σχ. Γ. Λεκάκης «Μουσικής Μύηση» εκδ. Madmelody, 2011.
12 βλ. σχ. άρθρο του dr. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ.60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17.
13 Περί τα 10 εκατ. έτη πριν από σήμερα έχουν ανακοινωθεί πίθηκοι-πρόγονοι του ανθρώπου, του γορίλα και του χιμπατζή, ευρεθέντες στην Αφρική: Από τον Nakalipithecus nakayamai, όπως ονομάσθηκε, ευρέθη στο Νακάλι Κένυας μια κάτω σιαγόνα, πάνω στην οποία παρέμενουν 11 δόντια! Ιδίας ηλικίας ήταν κ.ά. απολιθώματα άλλων πιθήκων προγόνων του γορίλα, Chorapithecus abyssinicus, που ευρέθησαν στην Αφρική - βλ. σχ. ανακοίνωση Κενυατών και Ιαπώνων ερευνητών στο «Proceedings of the National Academy od
Sciences», 13.11.2007.
14 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ» εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και http://www.aee.gr.
15 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ. 14.
16 βλ. σχ. «Σκάϊ» και ΑΠΕ, 25-07-2006.
17 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ», εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και: Α. Ν. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ - Η ΑΝΑΣΑ ΤΗΣ ΣΠΗΛΙΑΣ», έκδ. της Βιβλιοθή-
κης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Και http://www.aee.gr.
18 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ.6.
19 βλ. σχ. δρ. Α. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ», έκδ. της Βιβλιοθήκης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος.
20 Ανεκαλύφθη από τους παλαιοντολόγους Γ. Κουφό του Πανεπ. Θεσσαλονίκης και Λ. ντε Μπονίς του Πανεπ. Πουατιέ Γαλλίας - βλ. σχ.περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
21 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
22 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
23 βλ. σχ. συνέντευξη του δρ. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ. 230, Φεβρ. 2001, σελ. 14730. («Σύγχρονός» του ήταν ένας πιθηκόμορφος «συγγενής του ανθρώπου», ο οποίος έζησε πριν από 4,5 εκατ. χρόνια. Απολιθωμένα οστά του ανακάλυψαν Αμερικανοί παλαιοανθρωπολόγοι στην Αιθιοπία. Το εύρημά τους επιβεβαιώνει ότι η δίποδη βάδιση εμφανίσθηκε εκατομμύρια χρόνια πριν από τον homo sapiens - βλ. σχ. “Nature”, Ιανουάριος, 2005. Και ο αρδιπίθηκος (Ardipithecus ramidus), είναι επίσης επίδοξος υποψήφιος για πιθανός πρόγονος των Αφρικανών, που έζησε στην περιοχή του ποταμού Αουάς στην Αιθιοπία, πριν από 4,4 εκατ. χρόνια. Πριν απ’ αυτό το εύρημα, οι παλαιοανθρωπολόγοι εκτιμούσαν ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονος ανθρώπου και χιμπατζή έζησε στην Αφρική πριν από 5-6 εκατ. χρόνια! - βλ. σχ. ανακοίνωση του ανθρωπολόγου Σ. Όουεν Λάβτζοϊ του Πολιτειακού Πανεπ. του Κεντ Οχάιο και Ντ. Πίλμπιμ, επιμελητού παλαιοανθρωπολογίας στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Εθνολογίας του Χάρβαρντ - Associated Press, 1.10.2009.
24 βλ. σχ. Ά. Πουλιανός, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17. Την ίδια εποχή στην Αφρική έζησε η… «Λούσι», του είδους Australopithecus afarensis, που ανακαλύφθηκε το 1974. Και για την διαφήμισή της επιστρατεύθηκαν ακόμη κι οι… Beatles και την έκαναν τραγούδι! Στο Γιοχάνεσμπουργκ ανακαλύφθηκαν τμήματα σκελετού (κρανίο, γνάθος, οδόντες και τμήματα των άκρων), ηλικίας 3,5-3,6 εκατ. χρόνων. Ο «αυστραλοπίθηκος» αυτός, είχε ύψος 1,2 μ.. Τον είπαν «Μικροπόδαρο». Η εύρεσή του διατηρείτο… μυστική! - βλ. σχ. ανακοίνωση των παλαιοντολόγων του Πανεπ. Βιτβάτερσραντ του Γιοχάνεσμπουργκ, τον Νοτιοαφρικανό Φ. Τομπίας και τον Βρετανό καθηγητή Ρ. Κλαρκ.
25 βλ. σχ. Ν. Α. Πουλιανός στο XVI Συμπόσιο Προϊστορικής Τέχνης στην Valcamonica Ιταλίας, 24-29.9.1998, εκδ. Prof. E. Anati. Και Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος, http://www.aee.gr.
26 Ευρέθη από την ερευνητική ομάδα του Πανεπ. Καίμπριτζ, υπό την δ/νση του E. S. Higgs - βλ. σχ. και: «Ιστ. Ελλ. Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και: Κ. Τουλούμης περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34. Φυλασσόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βερροίας, απ’ όπου μεταφέρθηκε σε αυτό της Κοζάνης.
27 βλ. σχ. Surrendra Κ. Mishra και Κ. Αν. Ατακτίδη, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 77, Οκτ.–Δεκ. 2000.
28 Ανασκαφή της αρχαιολόγου Ελ. Παναγοπούλου - βλ. σχ. εφημ. «Καθημερινή», 17.2.2010.
29 βλ. σχ. ανακοίνωση του αρχαιολόγου καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Κολλέγιο Providence Ροντ Άιλαντ, Θωμά Στράσσερ, που διενήργησε ανασκαφές στα ΝΔ. παράλια της Κρήτης (2008-9) στην ετήσια συνάντηση των επιστημόνων του Αμερικανικού Ινστ. (7.1.2010). Άρθρο του Γ. Λεκάκη «Στην ωραιότερη παραλία της Κρή-
της, της Πρέβελης, άραζε ο αρχαιότερος Κρητικός…», στο περιοδικό «Ελλ. Πανόραμα», τ. Μαΐου 2010.
30 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Γαύδος, η ομηρική Ωγυγία;» έκδ. «Αέροπος», 2006. Και 10ο Κρητολογικό Συνέδριο, Χανιά, 2006: Ανακάλυψη του Τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπ. Κρήτης, σε συνεργασία με την ΚΕ’ Εφορεία Χανίων, με επί κεφαλής την καθηγήτρια Αρχαιολογίας του Τμήματος, Κ. Κόπακα. Και αναφορά της καθηγ. του Πανεπ. Κρήτης, Κ. Κόπακα, και του αρχαιολόγου Χρ. Ματζάνα, από την ανακοίνωσή τους με τίτλο: «Πρώιμα θαλάσσια ταξείδια στο Αιγαίο και την Κρήτη. Σκέψεις με αφορμή τις εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου από την νήσο Γαύδο».
31 βλ. σχ. ανακλοίνωση του Ιταλού καθ. Ανθρωπολογίας Τζ. Φακίνι στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Παλαιοανθρωπολογίας, Τορίνο, 1987.
32 βλ σχ. δρ. Ελ. Παναγοπούλου, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 61, Οκτ.-Δεκ. 1996, σελ. 43.
33 βλ. σχ. γερμανική αρχαιολογική αποστολή, 1958. Και: «Ιστ. Ελλ. Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και Κ. Τουλούμης, περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34.
34 Η Μαγνησία ήταν πυκνοκατοικημένη ήδη την νεολιθική εποχή! Έχουν εντοπισθεί περισσότεροι από 40 προϊστορικοί οικισμοί, με πιο άρτια οργανωμένους, αυτούς στο Διμήνι και το Σέσκλο.
35 βλ. σχ. Χ. Β. Χαρίση, P. Durand, Μ. Αξιώτη, Τ. Β. Χαρίση, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 76, Ιουλ.–Σεπτ. 2000, σελ. 83.
36 Την ίδια εποχή, βρίσκουμε κατοίκησή τους σε τεράστια σπήλαια του βράχου των Ηρακλείων Στηλών (Γιβαλτάρ).
37 βλ. σχ. αρχαιολογική έρευνα του ΑΠΘ στην Πίνδο, στο ΒΔ. τμήμα του ν. Γρεβενών, το 2007. Ανακοίνωση του καθηγ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου και του καθηγ. του Πανεπ. της Ενετίας, Π. Μπιάτζι, στις 13.3.2008 στην Αρχαιολογική Συνάντηση για τις ανασκαφές του 2007 στην Μακεδονία και στην Θράκη, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
38 Υπεύθυνη για τις ανασκαφές είναι η αρχαιολόγος Μαργ. Κουμουζέλη, της Εφ. Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος.
39 Ο αρχαιότερος οργανωμένος οικισμός στην Κρήτη που έχει ευρεθεί έως σήμερα, έχει χρονολογηθεί στο 9000 π.Χ.
40 βλ. σχ. Θ. Πίτσιος, περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 70. Και: http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/
41 βλ. σχ. Κορμαζοπούλου-Καγκάλου Λ. - Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη Ε. - Πίτσιος Θ. «Παλαιολιθικές ταφές κρανίων στην θέση Απήδημα της Μέσα Μάνης», Acta Anthropologica 1, 1995. Και: Θ. Πίτσιος, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 70. Και http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/
42 Την διενεργούν από το 1993 η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Γαλλίας. Εκεί βρέθηκε και σπάνιος οικισμός εποχής Νεάντερταλ (ανασκαφές από την Κατ. Χαρβάτη, Πανεπ. Τύμπινγκεν) - βλ. σχ. και Er. Delson, παλαιοανθρωπολόγος, στο
Lehman College, City University of New York.
43 βλ. σχ. Α. Ντάρλας «Η παλαιολιθκή Μάνη – Η ανασκαφή στα Καλαμάκια», 1999. Και: Γ. Λεκάκης «Λακώνων Γη» (υπό έκδοσιν).
44 βλ. σχ. άρθρο του Γ. Λεκάκης στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 13.6.2010.
45 Και σε άλλα μέρη της Στερεάς έχει ευρεθεί παλαιολιθική κατοίκηση (50.000 χρόνων πριν από σήμερα στο Σπήλαιο Σαρακηνού στο Ακραίφνιο, αλλά και νεώετερες στις περιοχές Σεϊντί Αλιάρτου, Μπαρουτοσπηλιά Κάστρου, Πλαγιάς Παλαίρου, όχθες του Αχελώου…
46 Το αλέτρι έκαμε την εμφάνισή του στο τέλος της παλαιολιθικής εποχής. Ο νεολιθικός συνοικισμός της Νέας Νικομηδείας (Ημαθίας) είναι, ίσως, ο αρχαιότερος συνοικισμός εγκατεστημένων γεωργών τουλάχιστον επί Ευρώπης! Τα αρχαιότερα γεωργικά εργαλεία στον κόσμο ανακαλύφθηκαν στην Ελάτεια Φωκίδος. Τον 8ο αι. π.Χ. οι Έλληνες γεωργοί χρησιμοποιούσαν ήδη αλέτρι με υνί – βλ. σχ. Ησίοδος.
47 βλ. σχ. άρθρο Γ. Λεκάκη «Φράγχθη Αργολίδος: Το σπήλαιο που άλλαξε τα παγκόσμια ναυτιλιακά δεδομένα» (στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 8.6-5.10.2000). Του ιδίου: «Η σημαντικότητα του σπηλαίου της Φράγχθης» στο περιοδικό «Ματιές» της Αργολίδος (τ. Οκτ. 2001). Του ιδίου αναδημοσίευση στο «Αρχαία και σύγχρονα ιστορικά ναυάγια των ελληνικών θαλασσών - Η λαογραφία της θάλασσας», εκδ. “Action Press” (Ιούν. 2009).
48 Η ανακάλυψη έγινε από την ΙΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σε συνεργασία με το Μουσείο Μεταλλευμάτων του Μπόχουμ Γερμανίας, τον Σεπτέμβριο του 1995, υπό την αρχαιολόγο Χάιδω Χρυσανθάκη-Κουκούλη - βλ. σχ. άρθρο της Χ. Κουκούλη, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ &ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Σεπτέμβριος 1996, σελ. 82. Και Γ. Λεκάκη «Πώς πήρε το όνομά της η Θάσος», στην εφημ. «Χρόνος» Κομοτηνής, 25.10.2011.
49 Επί κεφαλής ήταν ο καθ. της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου. Οι ανασκαφές έγιναν σε συνεργασία με ερευνητές από Πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ιταλίας.
50 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Αστυπάλαια: Η τράπεζα των θεών» έκδ. «Αέροπος», 2007.
51 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Ίμβρος παιπαλόεσσα», εκδ. «Ενδοχώρα», 2010.
http://www.lekakis.com/Aigaio-Neaderdahl.pdf
Γράφει ο
Γιώργος Λεκάκης
Γιώργος Λεκάκης
Η ονομασία του προέρχεται από την κοιλάδα του ποταμού Dussel (3), γνωστή ως κοιλάδα Neander (4)-thal (5), της Β. Ρηνανίας- Βεστφαλίας Γερμανίας, κοντά στο Ντύσσελντορφ, όπου το 1856 ανεκαλύφθησαν από εργάτες ανθρακωρυχείων απολιθωμένα οστά, τα οποία και ονομάτισαν το συγκεκριμένο είδος. Αρχικώς, η Γερμανία υπερηφανεύθηκε πως μόνο στην περιοχή της έζησε αυτό το είδος. Η υπεροψία των Γερμανών τσακίστηκε (για άλλη μια φορά) όταν παρόμοιοι σκελετοί ευρέθησαν και σε διάφορες άλλες περιοχές της Ευρώπης (νότια και κεντρική) (6), της κεντρικής και ΝΔ. Ασίας (7) και της Αφρικής (8)…
Οι παλαιολιθικής προελεύσεως Έλληνες
Βάσει της μελέτης της «Γενετικής Σύστασης των Κατοίκων της Ελλάδος» του καθηγητού Γενετικής και Γενετικής Ανθρώπου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη «το 75-80% του σημερινού μιτοχονδριακού γονιδιακού (DNA) αποθέματος των κατοίκων της Ελλάδος έχει παλαιολιθική προέλευση»…
(9) Το ίδιο ισχυρίζεται και ο αρχαιολόγος καθηγητής Θεοχάρης: «Ο βασικός πληθυσμός δεν φαίνεται να άλλαξε στην Ελλάδα ουσιαστικά από την τελική Παλαιολιθική και πέρα, από τότε δηλαδή που είναι οπωσδήποτε δυνατή σήμερα η αρχαιολογική τεκμηρίωση κάποιας συνέχειας στην πολιτισμική πορεία» (10).
Όσον αφορά την έκταση που καταλαμβάνει (τανύν) η χώρα μας, η παρουσία ανθρώπων εκείνης της εποχής ήταν μεγάλη και εκτενής… Η σημερινή έκταση της Ελλάδος ήταν πυκνοκατοικημένη κατά την περίοδο που η Ευρώπη αραιοκατοικείτο από τους Νεάντερνταλ.
Ο πολιτισμός και η τέχνη (11) που άφησαν οι… «Έλληνες Νεάντερνταλ» είναι σπουδαίος, και ακόμη (ούτε στην Ευρώπη, πολύ δε περισσότερο ούτε στην Ελλάδα) δεν έχει μελετηθεί εκτενώς και αναλυτικώς ο πολιτισμός της παλαιολιθικής εποχής…
Οι… προ-παλαιολιθικοί άνθρωποι στο Αιγαίο εκατομμύρια χρόνια πριν…
Στην έκταση της (νυν) Ελλάδος ευρίσκουμε παρουσία και κατοίκηση «ανθρώπου» πολύ-πολύ παλαιότερα από τον νεαντερντάλιο άνθρωπο… Για την ακρίβεια όχι χιλιάδες, αλλά εκατομμύρια χρόνια πριν… Και δεν είναι «πρωτόγονος»… Δημιουργεί πολιτισμό, αφήνει τα ίχνη του σε πάρα πολλά σημεία και το κυριότερο, βγαίνει από τα σπήλαια… Δεν είναι άνθρωπος των σπηλαίων» με ό,τι αυτό συνεπάγεται…
Ας τα δούμε αυτές τις παρουσίες από την αρχαιότερη προς την νεώτερη, πάντα με στην σκέψη πως η σκαπάνη των αρχαιολόγων και παλαιοανθρωπολόγων είναι πάντα σε εγρήγορση, και δεν ξέρουμε αύριο τι θα μας φέρει στο φως… Μέχρι τότε, κάθε παλαιοντολόγος που ευρίσκει κάτι εκατομμυρίων χρόνων σπεύδει να το χαρακτηρίσει ως «πιθανότατα τον σημαντικότερο κρίκο στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου»…:
- Στα Μικράλωνα Χαλκιδικής έχουμε ευρήματα εργαλείων ανθρώπου 12-11 εκατομμυρίων ετών (12)… Στην Τρίλλια, επίσης της Χαλκιδικής, άλλα εργαλεία, αλλά και οστούν «ανθρώπου», ηλικίας 11-10 εκατ. ετών! (13) Γι’ αυτό και αυτός ο «άνθρωπος» ονομάσθηκε homo erectus trilliensis (14)…
Στο Βάβδο, ευρέθησαν κνημιαίο οστό, δύο ωλένες και μια κερκίδα, τεσσάρων διαφορετικών ατόμων, λίθινα και οστέινα εργαλεία 11–10 εκατ. ετών (15)… Στην περιοχή Κρυοπηγής ατόφιο κρανίο «μεσοπιθήκου», ηλικίας από 5-7 εκατ. ετών! Αυτό θεωρείται «το πλησιέστερο στην εξέλιξη του ανθρώπου» (Τμ. Γεωλογίας του ΑΠΘ). (16) Στα Πετράλωνα, πριν 1 εκατ. χρόνια ο κάτοικος του σπηλαίου άναψε και φωτιά! (17) Μάλιστα με αυτήν δεν ζεσταινόταν απλώς, αλλά έψηνε και το φαΐ του, σε καύκαλο χελώνας (ηλικίας 800.000 ετών), που θα πρέπει να θεωρηθεί το πρώτο… τηγάνι του κόσμου! (18) Εάν από τότε ο άνθρωπος έτρωγε ψημμένο κρέας, τότε εξημερώθηκε πολύ γρηγορότερα απ’ ό,τι αρχικώς ενόμιζαν οι αρχαιολόγοι και οι βιολόγοι, αφού οι αρχαιότεροι φούρνοι στον κόσμο ευρέθησαν στην Αρκαδία, και χρονολογούνται στο 40.000 π.Χ.
Τέλος, στο ίδιο σπήλαιο ευρέθη ο λεγόμενος «αρχάνθρωπος», που χρονολογείται στο 750-700.000 χρόνια πριν από σήμερα (19)…
Στο Ξηροχώρι Θεσσαλονίκης ευρέθη κρανίο ανθρωποειδούς (της ομάδας των ραμαπιθήκων), ηλικίας 11-9 εκατ ετών! Το ονόμασαν «ουρανοπίθηκο Μακεδονικό» (20)… Τμήματα κρανίων του «μακεδονικού ουρανοπιθήκου», που θεωρείται είδος πρωίμου ανθρωποειδούς. 9-9,5 εκατ. χρόνων, ευρέθησαν και στην κοιλάδα του Αξιού ποταμού και στην Νιγρίτα Σερρών. Εκμαγεία τους εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μ’ όλα τα παραπάνω, η έκταση της Μακεδονίας βάζει σοβαρή υποψηφιότητα να ανακηρυχθεί ως κοιτίδα του ανθρώπινου γένους…
Και ο κατάλογος της παρουσίας του ανθρώπου στην αι-γαιακή χώρα, εκατομμύρια χρόνια πριν ο άνθρωπος εμφανισθεί στην… Αφρική, συνεχίζεται:
- Πεντέλη (ο «μεσοπίθηκος του Πεντελικού», ηλικίας 10 εκατ. ετών) (21)
- Αλιβέρι Ευβοίας (ο «ελλαδοπίθηκος ο ημιόρθιος», 10-9 εκατ. ετών) (22)
- Ικαρία (ευρέθη βραχίονας 5 εκατ. ετών) (23)
- Στην Μακεδονία: Στην Κοζάνη (Περδίκας) κυνηγοί οργανώθηκαν για να σκοτώσουν ελέφαντα, 3 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα (24)… Στην Καρδιά: Ευρέθη το «πρωτόγλυπτο της Μακεδονίας» (η αρχαιότερη γλυπτική τέχνη, 800-500.000 χρόνια πριν), και πέλεκυς 300.000 ετών! (25) Στο Παλαιόκαστρο Σιάτιστας, παλαιοπρόγονος των Μακεδόνων «άφησε» έναν χειροπέλεκυ, έναν λίθινο πέλεκυ-εκδορέα – και μάλιστα διπρόσωπο – ηλικίας 100.000 χρόνων! (26) Ίσως το αρχαιότερο τεχνητό εργαλείο-κατασκεύασμα-εύρημα επί Γης! Στους Φιλίππους Καβάλλας (εργαλεία ανθρώπου, που έζησε εκεί πριν από 500-20.000 χρόνια) (27),
- Στην Κρήτη: Στον Πλακιά (ανθρώπινα εργαλεία ηλικίας 700.000 χρόνων πριν από σήμερα) (28). Στο Φαράγγι Πρέβελης (σκελετός ανθρώπου 130.000 χρόνων…) (29).
Στην Γαύδο (30): Εργαλεία (χειροπέλεκυς, κ.ά.) 200-120.000 πριν από σήμερα, «χωρίς να αποκλείεται και μία πρωιμότερη χρονολόγηση έως και τα 700.000 χρόνια πριν από σήμερα»! Στην Γαύδο έχει βρεθεί ένα πολύτιμο ορυκτό της εποχής, ο οψιδιανός, μεταφερμένος εκεί από την Μήλο Κυκλάδων, περί το 11.000 π.Χ.!
Στην θέση Άγ. Παύλος Γαύδου λειτουργούσε ένα είδος πρώιμου «εργαστηρίου» παραγωγής εργαλείων… Στην Κρήτη ευρέθη και σκελετός ανθρώπου του 50.000 πριν από σήμερα, που όμως, έμοιαζε με τον Σάπιενς και όχι τον Νεάντερνταλ… (31)
- Στην Θεσσαλία: Στον Πηνειό, πρόγονος των Θεσσαλών μας άφησε εργαλεία 400-200.000 ετών (32). Στο Αρχ. Μουσείο Βόλου μπορεί να ιδεί κανείς δύο προθήκες με παλαιολιθικό υλικό, που προέρχεται κυρίως απ’ τις όχθες του Πηνειού. Άλλα εργαλεία, που ευρέθησαν στην Ροδιά Λαρίσης, χρονολογούνται το ίδιο 400-200.000 χρόνια πριν. Άλλα ευρήματα, στην περιοχή της Λίμνης Πλαστήρα και στις όχθες του Πηνειού, χρονολογούνται 50-30.000 έτη πριν.
Τεκμηριώνουν μεγάλη ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Μέση Παλαιολιθική εποχή στην Θεσσαλία. Ο άνθρωπος εδώ κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό περί τα 100-40.000 χρόνια πριν, αφήνοντας και σ’ αυτόν εργαλεία και ίχνη (33)…
Πράγματι, η περιοχή Λαρίσης πρωτοκατοικήθηκε 100.000 χρόνια πριν από σήμερα! Και είναι ως εκ τούτου μια από τις αρχαιότερα συστηματικά κατοικημένες περιοχές του πλανήτου! Στο Αρχ. Μουσείο Λαρίσης εκτίθεται συλλογή από παλαιολιθικά ευρήματα της περιοχής. Και σε σπήλαια του Πηλίου Μαγνησίας, έχουν ευρεθεί δείγματα έργων τέχνης, τα οποία χρονολογούνται στην νεωτέρα παλαιολιθική εποχή (30-8.000 π.Χ.) (34). Και η περιοχή των Τρικκάλων πρωτοκατοικήθηκε την παλαιολιθική εποχή! Από την 7η χιλιετία π.Χ. ο άνθρωπος άρχισε στην Θεσσαλία και γεωργικές δραστηριότητες…
Και φθάνουμε στο καθ’ αυτό Αιγαίο:
- στην περιοχή Ροδαφνίδια Λέσβου ο άνθρωπος κατοίκησε σε υπαίθριο οικισμό (!), περί τα 200.000 χρόνια πριν από σήμερα. (35)
Αυτό είναι το χρονικό ορόσημο κατά το οποίο ο άνθρωπος βάζει στην διατροφή του και τα προϊόντα της θαλάσσης. Προ 150.000 χρόνων ο άνθρωπος άρχισε να καταναλώνει οστρακόδερμα ρηχών νερών.
- στον Μακρύγιαλο Πιερίας, στις όχθες του Θερμαϊκού δημιουργείται οικισμός 100.000 πριν από σήμερα (36). Και η περιοχή των Γρεβενών (37) κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή.
- σε Σπήλαιο Προσύμνης Αργολίδος (ή «βραχοσκεπή της Κλεισούρας») πιστοποιείται ανθρώπινη κατοίκηση από το 100.000 έως το 9.000 π.Χ.(38) Παλαιολιθική κατοίκηση και σε σπήλαιο στο χωριό Κεφαλάρι: Πρωτοκατοικήθηκε τουλάχιστον πριν 35.000 έτη. Και η Αχαΐα κατοικείται τουλάχιστον από την παλαιολιθική εποχή.
Άρα στον αιγαιακό χώρο ο άνθρωπος παύει να είναι πλέον «άνθρωπος των σπηλαίων» (39), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχολογία του και τον πολιτισμό του…
Και ιδρύει οικισμούς πλάι στο τρεχούμενο ή, τέλος πάντων, καθαρό νερό. Και θεοποιεί ποτάμια, λίμνες και θάλασσες. Όλοι οι παλαιολιθικοί οικισμοί ευρίσκονται δίπλα σε ύδατα. Άλλωστε (και) ο άνθρωπος προέρχεται από το νερό. Και αυτό ακόμη τότε δεν μπορούσε να το ξεπεράσει… (Ακριβώς όπως ένα μωρό, θέλει συνέχεια να είναι δίπλα στην ασφάλεια της μάνας του, την οποία λογίζει ως θεά).
Και οι… «Νεάντερνταλ» στην Ελλάδα
Και περνάμε στις… πιο σύγχρονες παρουσίες του «Αιγαιακού ανθρώπου» και του Νεάντερταλ:
- Δεκάδες σπήλαια της Μάνης έχουν κατοικηθεί από την παλαιολιθική εποχή ακόμη! Στο Σπήλαιο Απήδημα, λ.χ., έζησε ο «Ταινάριος άνθρωπος», όπως ονοματίσθηκε, πριν από 300.000 και συνέχισε έως και 100.000 χρόνια πριν από σήμερα (40) [. Στο ίδιο σπήλαιο ευρέθησαν και ενταφιασμένα απολιθωμένα ανθρώπινα σκελετικά υπολείμματα του τύπου homo sapiens-sapiens), σε στάση συνεσταλμένη, ηλικίας 30.000 ετών. Πρόκειται για την αρχαιότερη ταφή ανθρώπου στον κόσμο! (41) Ο άνθρωπος δεν είναι τόσο… ακοινώνητος όσο ενόμιζαν… Στο σπήλαιο Καλαμάκια, Οιτύλου, αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ανθρώπινη χρήση πριν από 100.000 έως και πριν από 40.000 χρόνια…(42) Άλλο σπήλαιο της Μάνης με παλαιολιθική κατοίκηση είναι η Αλεπότρυπα, κ.ά. (43) Εξ άλλου ηλικίας 50.000 χρόνων ήταν το δόντι που βρέθηκε στο Γύθειο Λακωνίας – ανακάλυψη που ανέτρεψε τους «χάρτες εξαπλώσεως του Νεάντερταλ» (44). Και η Μάνη μπορεί να θεωρηθεί ως μια εκ των κοιτίδων της ανθρωπότητος (και γιατί να μην υποθέσουμε την τολμηρή ετυμολογία, ότι εξ αυτής έλαβε το όνομά της ο άνθρωπος διεθνώς: man)…
- Η Εύβοια κατοικήθηκε – τουλάχιστον – από την παλαιολιθική εποχή (110.000-9.000 χρόνια πριν από σήμερα).
Ευρήματα αυτής της εποχής έχουν δώσει ο Άγ. Βασίλειος, τα Κοτσίκια (στην ΒΑ. Εύβοια, στο Αιγαίο), η Αρτάκη, η Χαλκίδα, το «νυμφικόν Ελύμνιον» (νυν… Λίμνη), κ.ά. (45)
- Στο Σπήλαιο Φράγχθης Αργολίδος ο άνθρωπος έζησε κατά την Μουστιαία περίοδο - 40.000 χρόνια πριν. Ο «άνθρωπος της Φράγχθης», την παλαιολιθική εποχή ασχολείτο και με την γεωργία (46) και με την αλιεία!). Αλλά ουδεμία σωματική σχέση είχε με τον «Νεάντερταλ», αφού ο άνθρωπος αυτού του σπηλαίου, ήταν γίγας, ύψους 2,8 μ.! Σε αυτό το σπήλαιο ο πρόγονός μας διέμεινε προσωρινώς (από το 40.000 π.Χ.). Ευρέθησαν και εργαλεία κατεργασίας λίθων της Μουστιαίας περιόδου. Οι πρώτοι κάτοικοι του σπηλαίου ήταν ομάδες κυνηγών, το πολύ 5-6 οικογένειες. Τα ζώα τα σκότωναν με όπλα, που κατασκεύαζαν με την, επαναστατική για την εποχή, τεχνική των απολεπισμάτων πυριτόλιθου ή από κόκκαλο. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο, έφεραν στο φως μια ολόκληρη πολιτιστική φάση – σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα διερευνήσεως της ζωής του προ-προ-ιστορικού Έλληνος. (47)
- Στην Θάσο ο άνθρωπος εξορύσσει ώχρα, περί το 20.000 π.Χ. στα πρώτα ορυχεία του κόσμου! (48)
- Στην θέση Ούριακος, στην παραλία Λουρί, Φισίνη Μούδρου Λήμνου, η αρχαιολογική ανασκαφή έφερε στο φως ευρήματα του 12.000 π.Χ. Μια εγκατάσταση κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων! (49) Ανέτρεψε τα έως τότε στοιχεία για την αρχαιότερη ύπαρξη οικισμού ψαράδων, που είχε ευρεθεί στην Σπηλιά του Κύκλωπα στο νησίδιο Γιούρα Αλοννήσου και στον Μαρουλά Κύθνου (και χρονολογείτο στο 8-8.5000 π.Χ.). Επίσης, η πρώτη κατοίκηση της Μύρινας ανάγεται στην παλαιολιθική εποχή – βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων. (Θυμίζω πως στην Πολιόχνη Λήμνου έχει ευρεθεί και η αρχαιότερη Βουλή στον κόσμο, που ανάγεται στην νεολιθική εποχή!).
- Παλαιολιθικός οικισμός με σωρεία ευρημάτων και ανθρώπινων σκελετών ευρέθη και στο Αγαθονήσι.
- Στην Ίκο (νυν Αλόννησο) των Β. Σποράδων ευρέθησαν επίσης παλαιολιθικά ευρήματα. Ίχνη κατοικήσεως στην Αλόννησο, που ανάγονται από την Μέση Παλαιολιθική έως και την Μεσολιθική εποχή, έχουν εντοπισθεί, σε πολλά σημεία της ΝΑ. κυρίως πλευράς της νήσου (στην χερσόννησο Κοκκινόκαστρο, την νησίδα Μικρό Κοκκινόκαστρο, τις θέσεις Λεπτός Γιαλός, Γλύφα, κ.ά. Μάλιστα στο νησίδιο Μικρό Κοκκινόκαστρο υπάρχουν και κατάλοιπα εγκαταστάσεων εκείνης της εποχής. Σύμφωνα με ευρήματα, επίσης, και η Σκύρος κατοικείται από την παλαιολιθική περίοδο (τουλάχιστον από το 8.000 π.Χ.).
- Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η Αστυπάλαια50 και η Κάλυμνος να επιδείξουν. Στην τελευταία, στο μέσον της πλαγιάς του κωνικού λόφου της Αγ. Βαρβάρας, κοντά στην Πόθια, δεσπόζει μια σπηλιά, όπου σε ανασκαφές ευρέθησαν παλαιολιθικά εργαλεία!..
- Παλαιολιθικά μνημεία έχει και η αδικημένη από την αρχαιολογική σκαπάνη Θράκη μας.
- Το νησί της Ίμβρου, επίσης κατοικείται – τουλάχιστον – από τα προϊστορικά χρόνια. Παλαιολιθικά ευρήματα ευρέθησαν στην περιοχή Σχοινουδίου, στον χώρο όπου ήταν κτισμένη η εκκλησιά της Αγ. Μαρίνας, η οποία ερημώθηκε. Εκεί είναι νυν κτισμένο το χωριό των εποίκων Ugulru. (51)
Όσο για το Ιώνιο, η αρχαιοτέρα κατοίκησή του έχει ευρεθεί στην Λευκάδα και χρονολογείται 200.000 χρόνια πριν το σήμερα…
Εγχειρίδιο* (χαλκός), Πρωτοκυκλαδική ΙΙ
περίοδος - φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Τηγανόσχημo σκεύoς* (πηλός), Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος -
φάση Κάμπου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Ειδώλιο καθιστής μορφής
«Ο εγείρων πρόποσιν»*
Μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος -
φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Το Βουλευτήριο της Πολιόχνης στην Λήμνο. Στο Αιγαίο είχαμε Βουλή από το 6500 π.Χ.!
Ειδώλιο κυνηγού ή πολεμιστή,
μετακανονικού τύπου*
μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος
- φάση Σύρου 2800-2300 π.Χ.
* Oι εικόνες παραχωρήθηκαν με την ευγενική χορηγία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης
1 Κατ’ άλλους, πριν 200.000 χρόνια, ενώ κατ’ άλλους πριν από 100.000 χρόνια. Στις 7.6.2006 απομονώθηκε το αρχαιότερο ανθρώπινο DNA έως σήμερα. Ανήκει σε έναν νεαρό «άνθρωπο του Νεάντερταλ», ο οποίος έζησε στην έκταση που νυν καταλαμβάνει το Βέλγιο, πριν από 100.000 χρόνια. Το DNA απομονώθηκε από το απολιθωμένο δόντι ενός παιδιού που ευρέθη στο σπήλαιο Σκλάντινα Βελγίου. Στις 13.2.2009 ανακοινώθηκε από Γερμανούς επιστήμονες η ανασύνθεση πάνω από το 60% του συνολικού γονιδιώματος του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Με εξαίρεση το γονίδιο FOXP2 – κατέληξαν -σχετικό με τον λόγο και την γλώσσα, ελάχιστα άλλα είναι κοινά με τους ανθρώπους.
2 βλ. σχ. Κλ. Φινλάισον, Πανεπ. Τορόντο, και Κρ. Στρίνγκερ Μουσείο Φυσ. Ιστορίας Λονδίνου, 2012 – D. Rosson, εφημ «Το Βήμα» 19.8.12.
3 Παραπόταμος του Ρήνου.
4 Η κοιλάδα ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν του θεολόγου Joachim Neander (17ος αι.).
5 Η κατάληξη thal (= κοιλάδα στα παλαιογερμανικά), μετεβλήθη σε tal το 1901. Προέρχεται από την αρχαιοτάτη ελληνική ρίζα δα- για το υγρό τοπίο - εξ ης και Δαμάτηρ (η θεά της γεωργίας Δήμητρα),
οι Δαναοί (οι κύριοι των νερών), ο Δάνουβις (> Δούναβις), δανήλοφα (τα τοπία με τους εκτεταμένους λόφους), κλπ. Αλλά και η Δανία έχει την ετυμολογική της ρίζα στους Δαναούς και τα γεμάτα ύδατα εδάφη της.
6 Στην Β. Ιταλία, λ.χ. έχουν ευρεθεί ευρήματα του ανθρώπου του Νεάντερταλ σε σπήλαια της περιοχής του Λοάνο Λιγυρίας.
7 Ιδίως στην περιοχή του νυν Ουζμπεκιστάν. Στην Γεωργία ανακαλύφθηκαν δύο απολιθωμένα κρανία, ηλικίας 1,77 εκατ. ετών! Και μια μεγάλη ποικιλία από εργαλεία. βλ. σχ. καθ. Ριντ Φέρινγκ Πανεπ. Β. Τέξας. Πηγή: περ. Science, 12.5.2000. Και επιθεώρηση «Nature». Και έρευνα της παλαιοανθρωπολόγου δρ. Σ. Άντον Πανεπ. Ν. Υόρκης και δ/ντριας της «Επιθεώρησης της Ανθρώπινης Εξέλιξης», Απρ. 2005.
Σε λατομείο ασβεστολίθου, στην Καματάκα Ινδίας ευρέθησαν πέτρινα εργαλεία, (κυρίως τσεκούρια, «αχελαίου τύπου»), ηλικίας 1,7 εκατ. ετών! - βλ. σχ. ανακοίνωση του επί κεφαλής των ανασκαφών, καθ. Πανεπ. Καίμπριτζ, Μ. Πετρόγλιο, 17.9.2002.
8 Το 1921 ανεκαλύφθησαν στα ορυχεία του Μπρόκεν Χιλ στο Κάμπουε της Ζάμπια λείψανα ανθρωπίδη, που ονομάσθηκε «Άνθρωπος της Ροδεσίας» (Homo Rhodesiensis), και ήταν «συγγενής» του Νεάντερταλ.
9 βλ. σχ. διάλεξη Κ. Τριανταφυλλίδη στην αίθουσα της Δημ. Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, 28.11.2007.
10 βλ. σχ. «Νεολιθικός Πολιτισμός», εκδ. ΜΙΕΤ.
11 Ο άνθρωπος της παλαιολιθικής εποχής έχει καλλιτεχνικές αναζητήσεις: Διακοσμεί, ζωγραφίζει, κάνει χαρακτική, γλυπτική… Λ.χ. λίγο πριν «εξαφανισθεί» ο Νεάντερταλ (πριν 35-40.000 έτη) φιλοτέχνησε σε χαυλιόδοντα μαμούθ την λεγόμενη «Αφροδίτη Hohle Fels» (ή «Αφροδίτη του Schelklingen»), που ευρέθη στο σπήλαιο Χόλε Φέλς στις Ν. Σουηβικές Άλπεις Γερμανίας. Τα πολλά ευρεθέντα (κυρίως γλυπτά) έργα της εποχής αυτής έχουν κάνει τους σύγχρονους ανθρωπολόγους να ομιλούν για τον «Ωρινάκιο πολιτισμό» – βλ. σχ. N. J. Conard: A female figurine from the basal Aurignacian of Hohle Fels Cave in southwestern Germany” στο «Nature», Λονδίνο, 2009, τ. 459, σελ. 248-252. Υπενθυμίζω άλλα αγαλματίδια της εποχής αυτής: Την «Αφροδίτη του Μπέρεκατ Ραμ» (ευρέθη στην Μέση Ανατολή) και την «Αφροδίτη του Ταν-Ταν» (ευρέθη στην έκταση του νυν Μαρόκου). Φυσικά στην έκταση της νυν Ελλάδος έχουν ευρεθεί και περισσότερα και παλαιότερα γλυπτά έργα ανθρώπων.
Εκτός από την γλυπτική τέχνη, ο Νεάντερταλ (πριν 50.000 έτη) ανέπτυξε και την μουσική, αφού κατασκεύαζε και προφανώς έπαιζε αυλό (κυρίως πλαγίαυλο, που σήμερα λέγεται φλάουτο), κλπ. – βλ. σχ. Γ. Λεκάκης «Μουσικής Μύηση» εκδ. Madmelody, 2011.
12 βλ. σχ. άρθρο του dr. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ.60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17.
13 Περί τα 10 εκατ. έτη πριν από σήμερα έχουν ανακοινωθεί πίθηκοι-πρόγονοι του ανθρώπου, του γορίλα και του χιμπατζή, ευρεθέντες στην Αφρική: Από τον Nakalipithecus nakayamai, όπως ονομάσθηκε, ευρέθη στο Νακάλι Κένυας μια κάτω σιαγόνα, πάνω στην οποία παρέμενουν 11 δόντια! Ιδίας ηλικίας ήταν κ.ά. απολιθώματα άλλων πιθήκων προγόνων του γορίλα, Chorapithecus abyssinicus, που ευρέθησαν στην Αφρική - βλ. σχ. ανακοίνωση Κενυατών και Ιαπώνων ερευνητών στο «Proceedings of the National Academy od
Sciences», 13.11.2007.
14 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ» εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και http://www.aee.gr.
15 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ. 14.
16 βλ. σχ. «Σκάϊ» και ΑΠΕ, 25-07-2006.
17 βλ. σχ. βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ», εκδ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ. Και: Α. Ν. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ - Η ΑΝΑΣΑ ΤΗΣ ΣΠΗΛΙΑΣ», έκδ. της Βιβλιοθή-
κης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Και http://www.aee.gr.
18 βλ. σχ. Αργ. Δαγκίλας, περ. «ΑΕΡΟΠΟΣ», τ.34, Νοέμ.-Δεκ. 2000, σελ.6.
19 βλ. σχ. δρ. Α. ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ «ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ», έκδ. της Βιβλιοθήκης της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος.
20 Ανεκαλύφθη από τους παλαιοντολόγους Γ. Κουφό του Πανεπ. Θεσσαλονίκης και Λ. ντε Μπονίς του Πανεπ. Πουατιέ Γαλλίας - βλ. σχ.περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
21 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
22 βλ. σχ. περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ.193, Ιαν. 1998.
23 βλ. σχ. συνέντευξη του δρ. Ά. Πουλιανού στο περ. «ΔΑΥΛΟΣ», τ. 230, Φεβρ. 2001, σελ. 14730. («Σύγχρονός» του ήταν ένας πιθηκόμορφος «συγγενής του ανθρώπου», ο οποίος έζησε πριν από 4,5 εκατ. χρόνια. Απολιθωμένα οστά του ανακάλυψαν Αμερικανοί παλαιοανθρωπολόγοι στην Αιθιοπία. Το εύρημά τους επιβεβαιώνει ότι η δίποδη βάδιση εμφανίσθηκε εκατομμύρια χρόνια πριν από τον homo sapiens - βλ. σχ. “Nature”, Ιανουάριος, 2005. Και ο αρδιπίθηκος (Ardipithecus ramidus), είναι επίσης επίδοξος υποψήφιος για πιθανός πρόγονος των Αφρικανών, που έζησε στην περιοχή του ποταμού Αουάς στην Αιθιοπία, πριν από 4,4 εκατ. χρόνια. Πριν απ’ αυτό το εύρημα, οι παλαιοανθρωπολόγοι εκτιμούσαν ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονος ανθρώπου και χιμπατζή έζησε στην Αφρική πριν από 5-6 εκατ. χρόνια! - βλ. σχ. ανακοίνωση του ανθρωπολόγου Σ. Όουεν Λάβτζοϊ του Πολιτειακού Πανεπ. του Κεντ Οχάιο και Ντ. Πίλμπιμ, επιμελητού παλαιοανθρωπολογίας στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Εθνολογίας του Χάρβαρντ - Associated Press, 1.10.2009.
24 βλ. σχ. Ά. Πουλιανός, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 17. Την ίδια εποχή στην Αφρική έζησε η… «Λούσι», του είδους Australopithecus afarensis, που ανακαλύφθηκε το 1974. Και για την διαφήμισή της επιστρατεύθηκαν ακόμη κι οι… Beatles και την έκαναν τραγούδι! Στο Γιοχάνεσμπουργκ ανακαλύφθηκαν τμήματα σκελετού (κρανίο, γνάθος, οδόντες και τμήματα των άκρων), ηλικίας 3,5-3,6 εκατ. χρόνων. Ο «αυστραλοπίθηκος» αυτός, είχε ύψος 1,2 μ.. Τον είπαν «Μικροπόδαρο». Η εύρεσή του διατηρείτο… μυστική! - βλ. σχ. ανακοίνωση των παλαιοντολόγων του Πανεπ. Βιτβάτερσραντ του Γιοχάνεσμπουργκ, τον Νοτιοαφρικανό Φ. Τομπίας και τον Βρετανό καθηγητή Ρ. Κλαρκ.
25 βλ. σχ. Ν. Α. Πουλιανός στο XVI Συμπόσιο Προϊστορικής Τέχνης στην Valcamonica Ιταλίας, 24-29.9.1998, εκδ. Prof. E. Anati. Και Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος, http://www.aee.gr.
26 Ευρέθη από την ερευνητική ομάδα του Πανεπ. Καίμπριτζ, υπό την δ/νση του E. S. Higgs - βλ. σχ. και: «Ιστ. Ελλ. Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και: Κ. Τουλούμης περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34. Φυλασσόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βερροίας, απ’ όπου μεταφέρθηκε σε αυτό της Κοζάνης.
27 βλ. σχ. Surrendra Κ. Mishra και Κ. Αν. Ατακτίδη, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 77, Οκτ.–Δεκ. 2000.
28 Ανασκαφή της αρχαιολόγου Ελ. Παναγοπούλου - βλ. σχ. εφημ. «Καθημερινή», 17.2.2010.
29 βλ. σχ. ανακοίνωση του αρχαιολόγου καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Κολλέγιο Providence Ροντ Άιλαντ, Θωμά Στράσσερ, που διενήργησε ανασκαφές στα ΝΔ. παράλια της Κρήτης (2008-9) στην ετήσια συνάντηση των επιστημόνων του Αμερικανικού Ινστ. (7.1.2010). Άρθρο του Γ. Λεκάκη «Στην ωραιότερη παραλία της Κρή-
της, της Πρέβελης, άραζε ο αρχαιότερος Κρητικός…», στο περιοδικό «Ελλ. Πανόραμα», τ. Μαΐου 2010.
30 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Γαύδος, η ομηρική Ωγυγία;» έκδ. «Αέροπος», 2006. Και 10ο Κρητολογικό Συνέδριο, Χανιά, 2006: Ανακάλυψη του Τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπ. Κρήτης, σε συνεργασία με την ΚΕ’ Εφορεία Χανίων, με επί κεφαλής την καθηγήτρια Αρχαιολογίας του Τμήματος, Κ. Κόπακα. Και αναφορά της καθηγ. του Πανεπ. Κρήτης, Κ. Κόπακα, και του αρχαιολόγου Χρ. Ματζάνα, από την ανακοίνωσή τους με τίτλο: «Πρώιμα θαλάσσια ταξείδια στο Αιγαίο και την Κρήτη. Σκέψεις με αφορμή τις εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου από την νήσο Γαύδο».
31 βλ. σχ. ανακλοίνωση του Ιταλού καθ. Ανθρωπολογίας Τζ. Φακίνι στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Παλαιοανθρωπολογίας, Τορίνο, 1987.
32 βλ σχ. δρ. Ελ. Παναγοπούλου, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ» τ. 61, Οκτ.-Δεκ. 1996, σελ. 43.
33 βλ. σχ. γερμανική αρχαιολογική αποστολή, 1958. Και: «Ιστ. Ελλ. Έθνους», εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, τ. α’, σελ. 35. Και Κ. Τουλούμης, περ. «CORPUS», τ. 23, Ιαν. 2001, σελ. 34.
34 Η Μαγνησία ήταν πυκνοκατοικημένη ήδη την νεολιθική εποχή! Έχουν εντοπισθεί περισσότεροι από 40 προϊστορικοί οικισμοί, με πιο άρτια οργανωμένους, αυτούς στο Διμήνι και το Σέσκλο.
35 βλ. σχ. Χ. Β. Χαρίση, P. Durand, Μ. Αξιώτη, Τ. Β. Χαρίση, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 76, Ιουλ.–Σεπτ. 2000, σελ. 83.
36 Την ίδια εποχή, βρίσκουμε κατοίκησή τους σε τεράστια σπήλαια του βράχου των Ηρακλείων Στηλών (Γιβαλτάρ).
37 βλ. σχ. αρχαιολογική έρευνα του ΑΠΘ στην Πίνδο, στο ΒΔ. τμήμα του ν. Γρεβενών, το 2007. Ανακοίνωση του καθηγ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου και του καθηγ. του Πανεπ. της Ενετίας, Π. Μπιάτζι, στις 13.3.2008 στην Αρχαιολογική Συνάντηση για τις ανασκαφές του 2007 στην Μακεδονία και στην Θράκη, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
38 Υπεύθυνη για τις ανασκαφές είναι η αρχαιολόγος Μαργ. Κουμουζέλη, της Εφ. Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος.
39 Ο αρχαιότερος οργανωμένος οικισμός στην Κρήτη που έχει ευρεθεί έως σήμερα, έχει χρονολογηθεί στο 9000 π.Χ.
40 βλ. σχ. Θ. Πίτσιος, περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 70. Και: http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/
41 βλ. σχ. Κορμαζοπούλου-Καγκάλου Λ. - Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη Ε. - Πίτσιος Θ. «Παλαιολιθικές ταφές κρανίων στην θέση Απήδημα της Μέσα Μάνης», Acta Anthropologica 1, 1995. Και: Θ. Πίτσιος, περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Ιούλ.-Σεπ. 1996, σελ. 70. Και http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/
42 Την διενεργούν από το 1993 η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Γαλλίας. Εκεί βρέθηκε και σπάνιος οικισμός εποχής Νεάντερταλ (ανασκαφές από την Κατ. Χαρβάτη, Πανεπ. Τύμπινγκεν) - βλ. σχ. και Er. Delson, παλαιοανθρωπολόγος, στο
Lehman College, City University of New York.
43 βλ. σχ. Α. Ντάρλας «Η παλαιολιθκή Μάνη – Η ανασκαφή στα Καλαμάκια», 1999. Και: Γ. Λεκάκης «Λακώνων Γη» (υπό έκδοσιν).
44 βλ. σχ. άρθρο του Γ. Λεκάκης στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 13.6.2010.
45 Και σε άλλα μέρη της Στερεάς έχει ευρεθεί παλαιολιθική κατοίκηση (50.000 χρόνων πριν από σήμερα στο Σπήλαιο Σαρακηνού στο Ακραίφνιο, αλλά και νεώετερες στις περιοχές Σεϊντί Αλιάρτου, Μπαρουτοσπηλιά Κάστρου, Πλαγιάς Παλαίρου, όχθες του Αχελώου…
46 Το αλέτρι έκαμε την εμφάνισή του στο τέλος της παλαιολιθικής εποχής. Ο νεολιθικός συνοικισμός της Νέας Νικομηδείας (Ημαθίας) είναι, ίσως, ο αρχαιότερος συνοικισμός εγκατεστημένων γεωργών τουλάχιστον επί Ευρώπης! Τα αρχαιότερα γεωργικά εργαλεία στον κόσμο ανακαλύφθηκαν στην Ελάτεια Φωκίδος. Τον 8ο αι. π.Χ. οι Έλληνες γεωργοί χρησιμοποιούσαν ήδη αλέτρι με υνί – βλ. σχ. Ησίοδος.
47 βλ. σχ. άρθρο Γ. Λεκάκη «Φράγχθη Αργολίδος: Το σπήλαιο που άλλαξε τα παγκόσμια ναυτιλιακά δεδομένα» (στην εφημ. «Ελευθερία» Λονδίνου, 8.6-5.10.2000). Του ιδίου: «Η σημαντικότητα του σπηλαίου της Φράγχθης» στο περιοδικό «Ματιές» της Αργολίδος (τ. Οκτ. 2001). Του ιδίου αναδημοσίευση στο «Αρχαία και σύγχρονα ιστορικά ναυάγια των ελληνικών θαλασσών - Η λαογραφία της θάλασσας», εκδ. “Action Press” (Ιούν. 2009).
48 Η ανακάλυψη έγινε από την ΙΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σε συνεργασία με το Μουσείο Μεταλλευμάτων του Μπόχουμ Γερμανίας, τον Σεπτέμβριο του 1995, υπό την αρχαιολόγο Χάιδω Χρυσανθάκη-Κουκούλη - βλ. σχ. άρθρο της Χ. Κουκούλη, στο περ. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ &ΤΕΧΝΕΣ», τ. 60, Σεπτέμβριος 1996, σελ. 82. Και Γ. Λεκάκη «Πώς πήρε το όνομά της η Θάσος», στην εφημ. «Χρόνος» Κομοτηνής, 25.10.2011.
49 Επί κεφαλής ήταν ο καθ. της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ Ν. Ευστρατίου. Οι ανασκαφές έγιναν σε συνεργασία με ερευνητές από Πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ιταλίας.
50 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Αστυπάλαια: Η τράπεζα των θεών» έκδ. «Αέροπος», 2007.
51 βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Ίμβρος παιπαλόεσσα», εκδ. «Ενδοχώρα», 2010.
http://www.lekakis.com/Aigaio-Neaderdahl.pdf
