Η ασθένεια και ο θάνατος του βασιλέως Κωνσταντίνου (1915-1922)Η ιστορία έχει καταγράψει σε πολλές περιπτώσεις την επίδραση της νόσου αρχηγών κρατών και ηγετών στην τροπή των πραγμάτων της χώρας της οποίας ηγούνται. Μια από τις χαρακτηριστικές αλλά ίσως όχι πολύ γνωστές περιπτώσεις είναι αυτή της ασθένειας του βασιλέως Κωνσταντίνου.

Ο Σπ. Μαρκεζίνης ¹, βασιζόμενος στο ημερολόγιο του Γεωργίου Στρέιτ και ο Π. Ενεπεκίδης ², βάσει των μυστικών αρχείων Βιέννης, Βερολίνου και Βέρνης, περιγράφουν την σοβαρή κρίση της υγείας του βασιλέως Κωνσταντίνου και την επίδρασή της στα πολιτικά πράγματα της χώρας κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, ιστορική περίοδος που είναι γνωστή ως «Εθνικός Διχασμός». Ο Μαρίνος Γερουλάνος ³ περιγράφει συνοπτικά την αντιμετώπισης της αρχικής φάσεως της νόσου, χωρίς σημαντικά στοιχεία ως προς την μετέπειτα εξέλιξη.

Με αφορμή την πρόσβασή μας σε μια πολύ έγκυρη πηγή, το Ιατρικόν Ημερολόγιον της Βασιλικής Οικογενείας της περιόδου 1913-19184 , και το υπόλοιπο πλούσιο αρχείο του Ανδρέα Αναστασοπούλου, ιατρού της βασιλικής οικογενείας, το οποίο έχει στην κατοχή του ο υιός του κ. Κων. Α. Αναστασόπουλος, και την μελέτη του οποίου ευγενώς μας επέτρεψε, παρουσιάζομε από το ανέκδοτο αυτό υλικό, τα κύρια στοιχεία της νόσου του βασιλέως Κωνσταντίνου, οι συνέπειες της οποίας υπήρξαν σημαντικές για τη χώρα μας, πιστεύοντας ότι τα στοιχεία αυτά συμβάλλουν στην πληρέστερη κατανόηση των γεγονότων της υπό συζήτηση ιστορικής περιόδου.

Την άνοιξη του 1915 ο βασιλεύς Κωνσταντίνος ήταν 47 ετών. Η πολιτική κατάσταση της χώρας ήταν τεταμένη, εξαιτίας της παραιτήσεως της κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου (21 Φεβρ./5 Μαρτίου) μετά από τη διαφωνία του με τον Κωνσταντίνο όσον αφορά την τήρηση ουδετερότητος της χώρας κατά τον Α΄ Παγκ. Πόλεμο ή την εμπλοκή της στο πλευρό της Τρίτης Συνεννοήσεως (Triple Etente). Με βασιλικό διάταγμα της 18 Απριλίου/1Μαΐου είχαν προκυρηχθεί ⁵ . Οι πιέσεις από την πλευρά της Αντάντ (Entente) προς την κυβέρνηση του Δημ. Γούναρη ήσαν έντονες. Κατά τον Π. Ενεπεκίδη ⁶ η Αντάντ είχε υποσχεθεί στην Ελλάδα, μέρος των περί την Σμύρνη μικρασιατικών ακτών και της ενδοχώρας και χορήγηση δανείου υπό τον όρο εξόδου στον πόλεμο. Εκ μέρους της Γερμανίας υπήρχαν «εγγυήσεις» (υπόσχεση παραχωρήσεως της Β. Ηπείρου και παροχής δανείου), αλλά και συγκεκαλυμμένες απειλές. Εξάλλου, ο Κωνσταντίνος τελούσε υπό την πίεση του στενού του περιβάλλοντος υπέρ της Γερμανικής προτάσεως. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, ο Κωνσταντίνος:

… υποκείμενος εις μεγάλας εσωτερικάς αμφιταλαντεύσεις… (κατέστη) … άθυρμα των συναισθημάτων και των απειλών.

Υπό την πίεση των καταστάσεων που προαναφέρθηκαν εκδηλώθηκε η ασθένεια του Κωνσταντίνου. Ο Γερουλάνος γράφει ⁷ ότι ο βασιλεύς:

ευρισκόμενος υπό την επίδραση προσβολής γρίππης μετά πυρετού, ηναγκάσθη να λάβη μέρος εις μακράς διαρκείας συμβούλιον μετά μελών της Κυβερνήσεως Γούναρη και αξιωματικών του Επιτελείου. Επρόκειτο να ληφθούν αποφάσεις επί της υπό της Etente προτεινομένης συμμετοχής της Ελλάδος εις την εκστρατείαν Δαρδανελλίων-Καλλιπόλεως. Το ζήτημα ήτο σοβαρώτατον και ο Βασιλεύς, διαφωνών εις το ζήτημα της από θαλάσσης επιθέσεως, είχε μακράν, επί πεντάωρον διαρκέσασαν συζήτησιν μετά των λοιπών μελών του συμβουλίου και υπό το κράτος ισχυράς ψυχολογικής εντάσεως…

Την επομένη, 23 Απριλίου/6 Μαΐου, τα φαινόμενα της οξείας αναπνευστικής λοιμόξεως (πυρετός 37ο8, ελαφρά καταβολή, βήχας) συνεχιζόταν είχε δε προστεθεί σ’ αυτά και δεξιά πλευρωδυνία. Κατά την κλινική εξέταση διαπιστώθηκαν ρόγχοι και ήχος τριβής κατά την δεξιά βάση υπό την ωμοπλάτη, σημεία πνευμονικής λοιμόξεως και αρχομένης πλευρίτιδος. Τις επόμενες δύο ημέρες η κατάσταση συνεχίστηκε και την 26/4 (9/5) εκλήθη από τον Ανδρέα Αναστασόπουλο, ιατρό της βασιλικής οικογένειας, ο καθηγητής Κων. Σάββας για να εξετάσει τον ασθενή, ο οποίος και συμφώνησε με τη διάγνωση του θεράποντος ιατρού.

Επειδή η κατάσταση συνεχίζετο, διαπιστώθηκε δε από την 29/4 (12/5) σχηματισμός πλευριτικής συλλογής, έγινε στις 30/4 (13/5) νέο ιατρικό συμβούλιο, με την συμμετοχή των ανωτέρω, καθώς και του Γεν. Αρχιάτρου Παν. Μανούσου και του καθηγητού της Παθολογίας Αντ. Χρηστομάνου. Επίσης έγινε και νέο ιατρικό συμβούλιο στις 30/4 (13/5), με την συμμετοχή των καθηγητών της Χειρουργικής Μαρίνου Γερουλάνου και Θεοδ. Ζαΐμη, κατά το οποίο επιβεβαιώθηκε η διάγνωση της εξιδρωματικής πλευρίτιδος. Τις επόμενες δύο ημέρες η ποσότητα του υγρού αυξήθηκε, έγινε και νέο ιατρικό συμβούλιο και αποφασίσθηκε η διενέργεια διαγνωστικής και εκκενωτικής παρακεντήσεως του δεξιού υπεζωκότος. Η παρακέντηση έγινε στις 2/15 Μαΐου από τον Γερουλάνο, με τη χρησιμοποίηση της συσκευής Dieulafoy, αλλά διεκόπη λόγω βηχός. Εξήχθησαν 100 κ.ε. ελαφρώς θολερού ερυθρωπού υγρού, με ιδιάζουσα, όπως αναφέρεται, οσμή. Η εξέταση του υγρού έδειξε πολυμορφοπύρηνα 87%, λεμφοκύτταρα 8%, μονοπύρηνα 3%, ηωσινόφιλα 1% και ερυθρά 1%. Η εξέταση του υγρού, η οποία έγινε στο μικροβιολογικό εργαστήριο του καθηγητού Σάββα, έδειξε μόνο «βακτηρίδια γρίππης». Η εξέταση των πτυέλων έδειξε άφθονους πνευμονιοκόκκους Frankel. Η γενική κατάσταση του ασθενούς δεν παρουσίασε αξιόλογη βελτίωση.

Την επόμενη εβδομάδα τα φαινόμενα επετάθησαν και η υπεζωκοτική συλλογή αναπαρήχθη. Κλινικώς υπήρχε πλευριτικό φύσημα και απόχρεμψη βλεννοπυώδης, δύσοσμος, μεγάλης ποσότητος. Στις 8/21 Μαΐου έγινε νέα εκκενωτική παρακέντηση στην ίδια θέση, κατά την οποία εξήχθησαν 250 κ.ε. θολερού, ερυθρωπού υγρού με έντονη οσμή υδροθείου. Μετά την παρακέντηση,   έγινε από τον ιατρό Βασιλειάδη ακτινογραφία θώρακος με φορητό ακτινολογικό μηχάνημα σε κατακεκλιμένη και ημικαθιστή θέση, η οποία έδειξε: «… σκιάν δεξιά, αύξουσα προς τα κάτω, με μικράς κατά τόπους σκιερότητας εις το άνω μέρος του πνεύμονος».

Κατά τη μικροσκοπική εξέταση του πλευριτικού υγρού απεκαλύφθη η παρουσία αφθόνων πυοσφαιρίων (πολυμορφοπύρηνα 90-95%) και σωρεία ποικίλων μικροβίων, θετικών και αρνητικών κατά Gram («λογχοειδείς διπλόκοκκοι Gram +, διπλόκοκκοι Frankel, κόκκοι εν είδει στρεπτού Gram +, επιμήκη ενδοκυττάρια Gram –  μικρόβια, επιμήκη βρακτήρια Gram +, ακίνητα ενδοκυττάρια βακτηρίδια Gram +, σπάνια μικρά και λεπτά βακτηρίδια Gram-»). Έγινε διάνοιξη της οπής με τη βοήθεια λαβίδος, ώστε να παροχετευθεί κατά το δυνατόν η υπεζωκοτική κοιλότητα και αντισηπτική περιποίηση της περί το τεχνητό συρίγγιο περιοχής του δέρματος.

Η διαγνωστική εντύπωση από τα παραπάνω δεδομένα υποδηλώνει οξεία πνευμονιοκοκκική βρογχοπνευμονική λοίμωξη με παραπνευμονική υπεζωκοτική αλλαγή, η οποία μετέπεσε σε εμπύημα με μικτή μικροβιακή χλωρίδα (7 είδη μικροβίων. Επιμόλυνση;) Κατά τον Γερουλάνο8 η εξέλιξη της υπεζωκοτικής συλλογής προς εμπύημα: «απεδείκνυε την ύπαρξιν γαγγραινωδών εστιών εις το πνευμονικόν παρέγχυμα». Η αναφερόμενη μεγάλης ποσότητος δύσοσμος απόγχεμψη συνηγορεί υπέρ της δημιουργίας και πνευμονικού αποστήματος.

Η κατάσταση του ασθενούς έβαινε διαρκώς επιδεινουμένη. Στις 9/22 Μαΐου πραγματοποιήθηκε υπό τοπική αναισθησία τομή κατά το 8ο μεσοπλεύριο διάστημα, μήκους 6εκ. και έγινε διάνοιξη του υπεζωκότος με λαβίδα, με ταυτόχρονη εισαγωγή παροχετευτικού σωλήνος, από τον οποίο εξήλθαν περί τα 500γρ. ιχωρώδους υγρού κακόσμου και ελαφρώς αιματηρού. Μετά μία ώρα ο ασθενής αισθάνθηκε φρίκια και παρουσίασε πυρετό. Την επομένη ημέρα ο ασθενής παρουσίασε ρίγος και πυρετό 39ο ⁸, συγχυτική κατάσταση και παραλήρημα, ενώ προστέθηκαν σημεία καρδιακής κάμψεως (διόγκωση της καρδιάς ^9,  ταχυκαρδία, ταχύπνοια), μάλιστα το απόγευμα της ημέρας αυτής ο ασθενής παρουσίασε εικόνα κυκλοφορικής κατερείψεως (collapses). Το ίδιο επανελήφθη την επόμενη ημέρα. Χορηγήθηκε οξυγόνο σε εισπνοές, ενώ προσετέθη σκεύασμα δακτυλίτιδος στο θεραπευτικό σχήμα και diuretine ¹⁰. Η εκροή δυσόσμου υγρού από τον σωλήνα της παροχετεύσεως συνεχίζετο, ενώ αναπτύχθηκε και φλεγμονώδες οίδημα (υπερδερματίτις) κάτωθεν της οπής της παρακεντήσεως, πλάτους 15 εκ., εκτεινόμενο μέχρι της περιοχής του τροχαντήρος και μπροστά μέχρι τη δεξιά βουβιονική χώρα. Στις 15/28 Μαΐου η εξέταση του αίματος έδειξε 16.900 κ.κ.χ. λευκά αιμοσφαίρια (76% πολυμορφοπύρηνα, 16% λεμφοκύτταρα και 8% μεταβατικές μορφές).

Η είδηση της ασθενείας του βασιλέως προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στον Ελληνικό λαό, ο οποίος παρακολουθούσε με αγωνία τα ιατρικά ανακοινωθέντα. Οπως αναφέρει ο Γερουλάνος ¹¹ πλήθη λαού είχαν συρρεύσει στους περί τα ανάκτορα δρόμους, «…αναμένοντες νυχθημερόν την έκβασιν της νόσου τον Βασιλέως». Μάλιστα στις 13/26 Μαΐου μεταφέρθηκε στην Αθήνα από την Τήνο η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας και τοποθετήθηκε στο δωμάτιο του ασθενούς. Ενδεικτικός της λαϊκής συγκινήσεως είναι και ο μεγάλος αριθμός επιστολών απλών ανθρώπων του λαού, οι οποίοι συνιστούσαν στους γιατρούς την εφαρμογή ποικίλων “πρακτικών” μέσων θεραπείας του ασθενούς¹² .

Στα κατ’ επανάληψιν γενόμενα ιατρικά συμβούλια, στα οποία μετείχε και ο καθηγητής της Χειρουργικής Κων. Μέρμηγκας, καθώς και οι μετακληθέντες στις 16/29 Μαΐου: Αυστριακός καθηγητής της Χειρουργικής Anton von Eiselsberg, και ο Γερμανός καθηγητής της Παθολογίας Fr. Kraus, διατυπώθηκαν ποικίλες απόψεις, τελικώς δε αποφασίσθηκε η διέκπριση της 9ης πλευράς και η διεύρυνση του ανοίγματος, ώστε να καταστεί περισσότερο ευχερής η παροχέτευση του εμπυήματος του υπεζωκότος.

Η εκτέλεση της επεμβάσεως ορίσθηκε για τις 23 Μαΐου/5 Ιουνίου. Αμέσως μετά την εγχείρηση εξεδόθη το ακόλουθο δελτίο:

Η Α.Μ. ο Βασιλεύς υπέστη σήμερον την εγχείρησιν, ήτις είχεν αποφασισθή από της εσπέρας της χθες κατά το συμβούλιον όλων των θεραπόντων ιατρών. Η εγχείρησις αυτή συνέστη εις διέκπρισιν μιας πλευράς εις έκτασιν 7 εκ., εξετελέσθη δε υπό τοπικήν αναισθησίαν (νοβο- καΐνης-επινεφριδίνης). Ούτως απεδείχθη συμφώνως προς το εύρημα της κλινικής εξετάσεως η ύπαρξις μεγάλης κοιλότητος εν τω κάτω τριτημορίω τον δεξιού ημιθωρακίου, εκτεινομένης περισσότερον μεν προς τα πρόσω και οπίσω, ολιγώτερον δε προς τα άνω. Το τοίχωμα της κοιλότητος ταύτης απετελείτο υπό αδράς νεοπλάστου μεμβράνης, η δε όλη έσω επιφάνεια αυτής εκαλύπτετο υπό ρυπαρού επιχρίσματος. Εκ της μεμβράνης εξηρέθη μετά την διέκπρισιν της πλευράς ίσον περίπου τεμάχιον, ούτως ώστε ήδη υπάρχει ευρεία κοινωνία της κοιλότητος του υπεζωκότος μετά των εκτός. Μετά την εισβίβασιν δύο σωλήνων επί τα εντός της κοιλότητος και τον επιπωματισμόν αυτής εφηρμόσθη επίδεσμος...
Την εγχείρηση ταύτην, ήτις εξετελέσθη υπό γενικούς όρους ευνοϊκωτέρους ή κατά την οξείαν διαδρομήν της νόσου, υπέστη η Α.Μ. ο Βασιλεύς κάλλιστα, αμέσως δε μετ’ αυτήν εδέχθη ολίγην τροφήν και εκάπνισεν (sic!).

Στις 7 μ.μ. εξεδόθη το ακόλουθο δελτίο:

Η Α.Μ. ο Βασιλεύς παρουσίασεν, ως και μετά την πρώτην επέμβασιν, ούτω και σήμερον έντονον μεν, αλλά προβλεπομένην γενικήν αντίδρασιν μεθ’ υψώσεως της θερμοκρασίας, ήτις περί 6.30 μ.μ. ανήλθεν εις 40°2, συγχρόνως δε ο σφυγμός κατέστη συχνός 121-135. Η ποιότης αυτού είναι καλή, το κύμα υψηλόν, η διαδοχή των σφύξεων κανονική.

Η ανύψωσις αυτή της θερμοκρασίας πρέπει ν’ αποδοθή εις αθρόας απορροφήσεις από της τραυματικής επιφανείας. Εν τη αντιδράσει ταύτη δεν διαβλέπομεν άμεσον τινα λόγον ανησυχίας, εν η περιπτώσει μάλιστα δεν κατέστη αύτη απότομος...¹³

Μερκάτης
Αυλάρχης
Κ. Σάββας Α. Χρηστομάνος θεόδ. Ζαΐμης
Π. Μανούσος Μ. Γερουλάνος Α. Αναστασόπουλος
Κ. Μέρμηγκας

Τις επόμενες ημέρες η κατάσταση του ασθενούς παρέμεινε βεβαρυμένη. Στις 29/5 (12/6) διαπιστώθηκαν έκτακτες καρδιακές συστολές και μικρή λευκωματουρία. Την 1/14 Ιουνίου σε έκθεση των θεραπόντων ιατρών ¹⁴ προς τον πρόεδρο της κυβερνήσεως αναφέρεται ότι:

…καίτοι ο κίνδυνος ζωής είναι ήδη ουσιωδώς ηλαττωμένος και ο βασιλεύς πρόκειται μετ’ ολίγον να εισέλθη εις το στάδιον της αναρρώσεως, δια την οποίαν κατά λόγον φυσικόν θα απαιτηθούν εβδομάδες, εν τούτοις, παρά την υπάρχουσαν διαύγειαν της διανοίας και θετικότητα της σκέψεως Αυτού, αδυνατεί ηΑ.Μ. να λάβη καθεστηκυίαν θέσιν και να μετάσχη εις μακροτέραν πως συνδιάλεξιν και συζήτησιν. Ιδίως όταν ταύτα συνδυάζονται και μετά διανοητικής εντάσεως και ψυχικής διεγέρσεως.

Τοιαύτη κόπωσις εις την περίοδον ταύτην της νόσου, καθ’ ην άρχεται η επί τα βελτίω τροπή της επικινδύνου ταύτης παθήσεως, θα ηδύνατο να συνεπαγάγη επιπλοκάς, αίτινες, ως λ.χ. η καρδιακή ατονία, θα απετέλουν άμεσον κίνδυνον ζωής...

Από την προσεκτική διατύπωση της εκθέσεως, είναι προφανές ότι ζητήθηκε από τους θεράποντες ιατρούς εκ μέρους της κυβερνήσεως να διατυπώσουν την εκτίμησή τους ως προς την ικανότητα (σωματική και πνευματική) του βασιλέως να ασκήσει τα καθήκοντα του. Η εκτίμησή τους υπήρξε ιδιαιτέρως επιφυλακτική.

Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε να συγκαλέσει τη Βουλή μετά τις εκλογές της 31 Μαΐου/13 Ιουνίου και αναγκάσθηκε να ορκίσει την κυβέρνηση Βενιζέλου με καθυστέρηση ενός μηνός, διότι, όπως αναφέρει ο Μαρκεζίνης:

...ήθελε να αισθάνεται πλήρως αποκατεστημένην την υγείαν τον δι’ όλας τας αναγκαίας συζητήσεις... με τον Ελευθέριον Βενιζέλον, με τον οποίον η συνεργασία είχε καταστή δύσκολος.

Στις 1/14 Ιουνίου εγκαταλείπουν την Αθήνα οι μετακληθέντες ξένοι ιατροί. Αναχωρώντας, ο ν. Eiselsberg δήλωσε ¹⁵ ότι η αποκατάσταση της υγείας του ασθενούς προχωρεί ομαλά και ο μόνος κίνδυνος προέρχεται από την καρδιά, η οποία λόγω της μακράς ασθενείας και αδυναμίας ίσως δεν ανθέξει. Στις 2/15 Ιουνίου σε ξηρά παρασκευάσματα του πλευριτικού εκκρίματος βρέθηκαν: «σταφυλόκοκκοι, στρεπτόκοκκοι και λογχοειδείς διπλόκοκκοι».

Στις 3/16 Ιουνίου η κατάσταση του ασθενούς παρουσίασε επιδείνωση. Η εξασθένηση των δυνάμεων και η απίσχνανση ήταν πολύ έκδηλες. Τις επόμενες ημέρες η ρύσις μειώθηκε, αλλά διαπιστώθηκε ταχυκαρδία και αρρυθμία. Ως προς τις πνευματικές ικανότητες του ασθενούς χαρακτηριστικώς αναφέρεται στο ημερολόγιο ότι:

Καίτοι η διανοητική διαύγεια είναι πλήρης, η αντίληψις υγιής και αι απαντήσεις σαφείς, εν τούτοις η Α.Μ. αδυνατεί να συνέχιση μακρότερον την ομιλίαν, περιοριζόμενος εις βραχείας φράσεις...

 γεγονός το οποίο υποδηλώνει -παρά τις περί του αντιθέτου δηλώσεις- ότι προφανώς υπήρχε σαφής έκπτωση και των πνευματικών του ικανοτήτων.
Όπως σημειώνει ο Γεώργιος Στρέιτ ¹⁶:

Η καθ’ ημέραν χειροτέρευσις της υγείας του είχεν ως αποτέλεσμα την μείωσιν του βουλητικού του, μέχρι και της πλήρους σχεδόν αχρηστεύσεώς του επί τι χρονικόν διάστημα.

Και ο Γερουλάνος συμφωνεί ότι:
...η παραμείνασα γενική αυτού καταβολή, δεν επέτρεπεν ουδεμίαν συμμετοχήν του εις την διακυβέρνησιν της χώρας, καθ’ον χρόνον αυτή επλήττετο υπό οξυτάτης πολιτικής διαμάχης ¹⁷.

Από τον Ενεπεκίδη πληροφορούμαστε ότι ο Κωνσταντίνος:

Δεν ήταν σε θέση να συγκεντρώσει τας σκέψεις του... (παρουσίαζε) ... αδυναμίαν χαρακτήρος... η ασθένεια είχεν αδυνατίσει την θέλησιν τον άνακτος, δημιουργήσασα την ατμοσφαίραν εκείνην όπου ανακύπτουν από το σκότος των παρασκηνίων εις το φως πλέον της ημέρας τα πονηρά πνεύματα. Ο άνθρωπος και με την βασιλικήν πορφύραν επαφίεται εις τψ φοράν των ξένων ανέμων¹⁸...

Στις 10/23 Ιουνίου, η εξέταση των ούρων έδειξε την παρουσία λευκώματος, σπανίων ερυθρών και κυλίνδρων (7 υελώδεις, 3 υελοκοκκώδεις και 9 κοκκώδεις). Παρόμοια ευρήματα υπήρχαν και τις επόμενες ημέρες μέχρι τέλους του μηνός.

Τα ευρήματα αυτά είναι δηλωτικά σπειραματονεφρίτιδος αποτόκου στρεπτοκοκκικής λοιμώξεως, επιπλοκής η οποία εκδηλώθηκε στον αναμενόμενο (σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις) χρόνο των 3-4 εβδομάδων μετά την οξεία, μικτή (και με στρεπτοκόκκους) λοίμωξη του αναπνευστικού και του υποδορίου ιστού. Ο ασθενής παρεπονείτο για έντονο αίσθημα κοπώσεως και αθυμία. Κλινικώς υπήρχε ταχυσφυγμία και ευμετάβλητος σφυγμός, ευρήματα δηλωτικά μη πλήρους αποκαταστάσεως της δυσλειτουργίας του μυοκαρδίου, η οποία εκδηλώθηκε στην οξεία φάση της νόσου.

Περί τα τέλη Ιουνίου η κατάσταση βαθμιαία βελτιώθηκε και στις 3/16 Ιουλίου έγινε ιατρικό συμβούλιο, το οποίο έκρινε ότι ο ασθενής θα μπορούσε να μεταφερθεί στη Δεκέλεια (κτήμα Τατοΐου) για ανάρρωση. Τους επόμενους δύο μήνες ο ασθενής ήταν απύρετος, υπήρχε όμως ροή πύου από το τραύμα.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου η νόσος εμφανίζει νέα επιδείνωση. Στις 3/16-9 σημειώνεται ότι ο ασθενής ενεφάνισε πάλι πυρέτιο, λευκοκυττάρωση και μετά από διάνοιξη του τραύματος με λαβίδα στις 12/25-9, εξήλθε μεγάλη ποσότης αιμοφύρτου δυσώδους υγρού (στο οποίο υπήρχαν σταφυλόκοκκοι, διπλόκοκκοι λογχοειδείς Gram+ και πολλά πολυμορφοπύρηνα).

Την εποχή αυτή οι Αγγλογάλλοι αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη -χωρίς να ζητηθεί καν η άδεια της Ελληνικής κυβερνήοεως-, ακολουθεί θυελλώδης συζήτηση στη Βουλή, κυβερνητική κρίση και νέα παραίτηση του Βενιζέλου. Ο Κωνσταντίνος δεν μπορεί να διανοηθεΐ το ενδεχόμενο εμπλοκής της Ελλάδος σε πολεμική σύρραξη, όπου μάλιστα -δεδομένης της κακής καταστάσεως της υγείας του:

...θα ήτο δυνατόν ... να διεξαγάγη νέον πόλεμον δι’ αντιπροσώπου ¹⁹.

Την 1/14 Δεκεμβρίου, μετά έντονο παροξυσμικό βήχα το επουλωθέν τραύμα διερράγη και εξήλθαν περί τα 100 κ.εκ. πύου. Έγινε εκ νέου διάνοιξη της οπής με λαβίδα και η πυόρροια εξακολούθησε. Στις 4/17 είχε ένα επεισόδιο ζάλης μετά απότομο στροφή του κορμού. Στις 17/30 Δεκεμβρίου έγινε ιατρικό συμβούλιο με παρουσία των εκ νέου μετακληθέντων ιατρών Kraus και v. Eiselsberg, το οποίο απεφάνθη ότι δεν υπάρχει ένδειξη για επέμβαση, ότι επιβάλλεται η συνέχιση της αυτής θεραπείας και η διατήρηση του σωλήνος παροχετεύσεως.

Τα Χριστούγεννα του 1915, όπως γράφει ο Επενεκίδης, υπό την πίεση της νόσου και των ξένων επεμβάσεων:

Η σωματική και ψυχική κατάστασις τον Έλληνος βασιλέως είναι άκρως δραματική... είναι συγκεχυμένος, άβουλος... σωματικώς ερείπιον από την πληγήν της πλευρίτιδος ^20.

Η παρακολούθηση του ασθενούς συνεχίσθηκε από τους ιατρούς Γερουλάνο και Αναστασόπουλο.

Ακολουθούν τα δραματικά γεγονότα του 1916: Είσοδος των Βουλγάρων στη Μακεδονία, Κίνημα της Θεσσαλονίκης, Αποκλεισμός της νοτίου Ελλάδος από ναυτικές δυνάμεις της Αντάντ.

Ενδεικτικό της καταπτώσεως του Κωνσταντίνου είναι και το ότι η βασίλισσα σε συνομιλία της με τον πρέσβη της Αυστρίας Σίλασσυ τον Ιούλιο του 1916 του είπε επί λέξει²¹:

“Ο άνδρας μου εξ αιτίας της καταστάσεως (της υγείας του) δεν ευρίσκεται πλέον «a la hauteur». Σας παρακαλώ να ομιλήσετε με τον Διάδοχον".

Ο Σίλασσυ εξάλλου γράφει²²:

Η Α.Μ. ο βασιλεύς, ... είχε πολύ κουρασμένην όψιν. Ωμίλει με αδύνατην φωνήν και έδιδε την εντύπωσιν ανθρώπου τον οποίον είχε καταλάβει μεγάλη απάθεια.

Στα μέσα Αυγούστου 1916 παρατηρείται νέα έξαρση του πυρετού και γίνεται νέα διάνοιξη του τραύματος, με έξοδο 50 κ. εκ. πύου. Ακολουθεί βελτίωση, αλλά τον Οκτώβριο παρατηρείται νέα αύξηση της εκκρίσεως.

Οι εγγραφές στο ημερολόγιο αραιώνουν. Η έκκριση άλλοτε μειώνεται και άλλοτε αυξάνει. Η εξέταση των ούρων δείχνει συχνά λεύκωμα και υελώδεις κυλίνδρους.

Είναι λοιπόν προφανές ότι το πρόβλημα τόσο του εμπυήματος του υπεζωκότος, όσο και της νεφρίτιδος και οι επιπτώσεις τους στην σωματική και ψυχοπνευματική υγεία του βασιλέως συνεχιζόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου του Εθνικού Διχασμού.

Ακολουθεί η εξορία του Κωνσταντίνου στην Ελβετία (1/14 Ιουνίου 1917), κατ’ απαίτηση των Δυνάμεων της Συνεννοήσεως. Τον συνοδεύει, μεταξύ άλλων και ο ιατρός του Ανδρέας Αναστασόπουλος. Στην Ελβετία, μετά από εξέταση από τον ν. Eiselsberg, ο βασιλεύς υποβάλλεται μέχρι τον Σεπτέμβριο σε ηλιοθεραπεία σε σανατόριο του St. Moritz. Όμως, η εκροή πύου από τα δύο υπάρχοντα συρίγγια, συνεχίζεται. Στις 24 Σεπτεμβρίου εξετάζεται από τον F. Sauerbruch ²³ , οπότε και τίθεται η ένδειξη νέας χειρουργικής επεμβάσεως προκειμένου να καθαριστεί το εμπύημα.

Εδώ, για πρώτη φορά υπάρχει στα αρχεία η πληροφορία ότι ο ασθενής παρουσιάζει υψηλή συστολική αρτηριακή υπέρταση, της τάξεως 180- 200mmHg. Πιθανώς η υπέρταση ήταν απότοκος της σπειραματονεφρίτιδος, αν και δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να ήταν ιδιοπαθής. Η τιμή της πιέσεως δεν είχε προηγουμένως σημειωθεί στο ημερολόγιο, προφανώς επειδή την εποχή εκείνη δεν υπήρχε σε κλινική χρήση συσκευή για τη μέτρησή της στην Ελλάδα ²⁴ .

Στα τέλη Σεπτεμβρίου 1917 ο ασθενής, ευρισκόμενος στην Ελβετία, εισήχθη σε κλινική προς παρατήρηση και προεγχειρητική αξιολόγηση από τους ιατρούς καθηγητές Eichhorst, Cloetta και Sauerbruch. Τα αποτελέσματα της έρευνας που έγινε περιγράφονται σε ειδική έκθεση²⁵. Διαπιστώθηκε “αρτηριοσκληρωτικής” φύσεως καρδιοπάθεια (βλάβη του μυοκαρδίου με δευτεροπαθή διάταση της αριστερός κοιλίας), αγγειοπάθεια και “διάμεσος²⁶ (interstitielle) νεφρίτις, “λειτουργική ²⁷  αρτηριακή υπέρταση (fiinktioneli Blutdrucksteigerung), η οποία αποδόθηκε κυρίως στο κάπνισμα και την χρήση οινοπνευματωδών, καθώς και χρονία βρογχίτις. Η εγχείρηση του υπεζωκοτικού εμπυήματος κρίθηκε εφικτή.

Η επέμβαση, διαρκείας μιας ώρας, έγινε υπό γενική αναισθησία, από τους καθηγητές Sauerbruch και ν. Eiselsberg και τον ιατρό Bürgi στις 7/20 Οκτωβρίου 1917 στη Ζυρίχη²⁸ . Τη νάρκωση (με αιθέρα) έδωσε ο ιατρός Bösch και τη γενική επίβλεψη είχε ο ιατρός Αναστασόπουλος. Σύμφωνα με το πρακτικό της εγχειρήσεως έγινε ευρεία διάνοιξη τoυ δεξιού ημιθωρακίου, με διέκπριση τμήματος της 7ης και 8ης πλευράς και ριζική εκτομή της πολυχώρου αποστηματικής κοιλότητος. Η εγχείρηση υπήρξε επιτυχής.

Παρόλα αυτά, σε άλλη έκθεση²⁹ αναφέρεται ότι στις 26 Απριλίου 1918 ο ασθενής είχε νέο επεισόδιο με μικρό πυρετό, τοπικό ερύθημα και εκροή πύου από το σημείο της εγχειρήσεως, γι αυτό και έγινε από τον Sauerbruch εκ νέου διάνοιξη του τραύματος και έξοδος μικρής ποσότητος δυσόσμου πύου. Τις επόμενες ημέρες, στις αρχές Μαΐου, είχε επεισόδιο με υψηλό πυρετό 40°, κακουχία, υπόταση, παραλήρημα και διάχυτο, κατά τόπους αιμορραγικό, εξάνθημα του δέρματος. Την παρακολούθηση του ασθενούς είχαν οι ιατροί Eichhorst, Sauerbruch, Sahli και Αναστασόπουλος. Δεν υπήρξαν σημεία πνευμονικής πυκνώσεως. Το συμπέρασμα ήταν ότι πιθανώς επρόκειτο για σηπτική κατάσταση. Η κατάσταση αυτή διήρκεσε επί τρεις περίπου εβδομάδες και ο πυρετός υποχώρησε βαθμιαία. Ο ασθενής παρουσίαζε απάθεια και υπνηλία, η οποία διεκόπτετο από παραληρήματα. Υπήρχαν σαφείς ενδείξεις “εκκριτικής” διαταραχής (Sekretionsstörung) των νεφρών. Η ανάρρωση υπήρξε βραδεία. Στις 30 Ιουνίου αναφέρεται ότι ο ασθενής έχει βελτιωθεί, αν και αιτιάται αίσθημα αδυναμίας, ότι πρέπει ακόμη να θεωρείται ως ασθενής από την άποψη της χρονίας αγγειοπαθείας και της “ελαφράς” (!) διαμέσου νεφρίτιδος, ότι πρέπει να τελεί υπό ιατρική παρακολούθηση και αυστηρή δίαιτα, να απέχει από τη χρήση οινοπνεύματος και να περιορίσει στο ελάχιστο τη χρήση καπνού. Επίσης ότι πρέπει να αποφεύγει κάθε αιτία διεγέρσεως και να διάγει τακτική και ήσυχη ζωή.

Οι εγγραφές του ημερολογίου σταματούν και δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς απηλλάγη ο ασθενής εντελώς από το υπεζωκοτικό εμπύημα. Είναι όμως πέραν πάσης αμφισβητήσεως ότι η διάρκεια της νόσου αυτής υπερέβη τα τρία χρόνια. Οι συνέπειές της όμως (νεφρική ανεπάρκεια, αρτηριακή υπέρταση, καρδιακή δυσλειτουργία, αγγειοπάθεια) τον ακολούθησαν μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η κακή κατάσταση της υγείας του ήταν έκδηλη. Έτσι, όταν τον Μάρτιο του 1921, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, διατυπώθηκε από μέλη της κυβερνήσεως Δ. Γούναρη η πρόταση να ηγηθεί ο Κωνσταντίνος του στρατού της Μ. Ασίας (!), ο Ιωάννης Μεταξάς30 αντικρούοντάς την έντονα για πολλούς άλλους λόγους, αλλά και για λόγους υγείας του βασιλέως, δήλωσε μεταξύ άλλων ότι:

...ο Βασιλεύς δεν είναι εις θέσιν να διεξαγάγη αυτό το έργον. Δεν δύναται να εξάσκηση αυτήν την διοίκησιν...

Παρά ταύτα, τον Αύγουστο του 1921, ο Κωνσταντίνος βρίσκεται στην Μικρά Ασία, στο Δορύλαιο (Εσκί-Σεχίρ). Στις 10/8, την ώρα του γεύματος, παρουσία του ιατρού Αναστασοπσύλου, ο οποίος και κατέγραψε το επεισόδιο³¹, ο ασθενής εξεδήλωσε αιφνίδια κρίση:

...έστρεψεν ελαφρά την κεφαλήν προς τα αριστερά και εκάρφωσε το βλέμμα Του επί ενός σημείου τον παραθύρου, ως να συνέβαινέ τι το περίεργον εκεί... Την αυτήν στιγμήν παρετήρησα ότι οι μυς του προσώπου ...συνεσπώντο, η κεφαλή και το άνω μέρος τον κορμού έκλιναν προς τα οπίσω, τα άνω άκρα παρουσίαζον κλονικάς συσπάσεις, ενώ τα κάτω διετηρούντο εν εκτάσει...

Υπήρξε απώλεια συνειδήσεως, πελιδνή χροιά του προσώπου και ρεγχώδης αναπνοή. Ακολούθησαν επανειλημμένοι τροφώδεις έμετοι.

...Την ιδίαν στιγμήν παρετηρήθηκαν διαλείψεις τινές του σφυγμού μικράς διαρκείας, άλλως ο σφυγμός διετηρήθη καθ’ όλην την διάρκειαν του παροξυσμού καλός, δεικνύων μόνον καταφανή αύξησιν της πιέσεως. Ο αριθμός των σφύξεων δεν υπερέβη τας 90. Η κόρη ήτο μάλλον συνεσταλμένη και μόλις αντέδρα εις το φως. Η κατάστασις αύτη, εις την οποίαν προσετέθησαν ριπτασμοί ολοκλήρου τον σώματος, διήρκεσε περί το τέταρτον περίπου της ώρας, μεθ’ ο ήρχισεν η βαθμιαία επάνοδος των αισθήσεων.

Όταν συνήλθε, ο ασθενής δεν είχε συνείδηση του επεισοδίου. Έγινε επείγουσα φλεβοτομία και εξήχθησαν περί τα 350 κ.εκ. αίματος. Οι ριπτασμοί έπαυσαν και οι έμετοι αραίωσαν και σταμάτησαν μετά από 2 1/2 ώρες. Κατά τον Αναστασόπουλο:

Η ανωτέρω κλινική εικών, εν συνδυασμώ προς την από μακρού χρόνου υφισταμένην πάθησιν των νεφρών, ουδεμίαν άφηνον αμφιβολίαν... ότι επρόκειτο περί ουραιμικού παροξυσμού.

Την επομένη ημέρα, η γενική κατάσταση του ασθενούς ήταν καλή, η αρτηριακή πίεση ήταν 180-200 mmHg, η θερμοκρασία 36°2, οι σφύξεις 66, ο σφυγμός καλός, οι αναπνοές 16. Η εξέταση των ουρών έδειξε μετρητό λεύκωμα (0,30%), επιθήλια πυέλου και νεφρών, αρκετά ερυθρά αιμοσφαίρια και αραιούς κυλίνδρους υελώδεις και υελοκοκκώδεις.

Στην έκθεση32των ιατρών Παν. Μανούσσυ, Αντ. Χρηστομάνου και Ανδρ. Αναστασοπούλου, οι οποίοι τον εξήτασαν εν συμβουλίω στις 15 Αυγούστου, αναφέρονται, μεταξύ άλλων ότι:

Η Α.Μ. ο Βασιλεύς πάσχει εκ χρονιάς διαμέσου νεφρίτιδος μετά υπερτάσεως, αναλόγου υπερτροφίας της καρδίας και μέτριου πνευμονικού εμφυσήματος, ούτινος η σημασία επιτείνεται ως εκ των προηγηθέντων πλευρεκτομών³³ ...

Ότι ο παρατηρηθείς παροξυσμός οφείλετο τόσον εις την παρόξυνσιν της προϋπαρχούσης νεφρίτιδος, όσον και εις τας συνθήκας, υφ’ ας τελευταίως διετέλει (κόπωσις, ψύχος, κλιματολογικαί συνθήκαι, δυσχέρειαι προς εξακολούθησιν καταλλήλου διαίτης)...

Η πιθανότερη ερμηνεία της κρίσεως, παρά την αναμφισβήτητη νεφροπάθεια, είναι ότι επρόκειτο περί επιληπτικής κρίσεως, στο πλαίσιο αγγειακής εγκεφαλοπαθείας, αποτόκου κυρίως της υψηλής αρτηριακής υπερτάσεως.

Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ακολούθησε η παραίτηση του Κωνσταντίνου και η διαμονή του στην Ιταλία. Ο ιατρός Ιωάννης Πόντος ήταν κοντά του στο Παλέρμο, όπου διέμενε, μέχρι το θάνατό του. Σε επιστολή του προς τον Α. Αναστασόπουλο³⁴  περιγράφει την κατάσταση της υγείας του Κωνσταντίνου κατά τους τρεις τελευταίους μήνες της ζωής του.

Από την επιστολή αυτή προκύπτει ότι κατά το χρονικό αυτό διάστημα ο έκπτωτος βασιλεύς παρουσίαζε υψηλή αρτηριακή υπέρταση (συστολική πίεση 220-240 mmHg), για την οποία η κύρια θεραπεία ήταν η δίαιτα και οι αφαιμάξεις . Υπήρχαν επίσης σημεία καρδιακής υπερτροφίας και υπερφορτίσεως, αζωθαιμίας (Reststickstoff = υπολειπόμενο άζωτο αίματος ή BUN 0,342 gr 0/00 (ή 34,2 mg/dl)36, καθώς και αναιμίας (στην οποία ενδεχομένως, πλην της χρονίας νεφρικής ανεπαρκείας, συνέβαλλαν και οι αφαιμάξεις), ενώ γίνεται αναφορά στις δυο προηγηθείσες “ουραιμικές” κρίσεις (uramische Anfalle), οι οποίες είχαν αποδοθεί σε αρτηριοσκλήρωση των νεφρικών αγγείων (arteriosklerotische Blutgefasse der Nieren) συνέ- πεια της αρτηριακής υπερτάσεως. Ο ασθενής εξάλλου υπήρξε μανιώδης καπνιστής μέχρι το τέλος της ζωής του. Αναφέρεται ακόμη ότι η καταδίκη και η εκτέλεση των Έξι στην Αθήνα του προκάλεσε βαρεία κατάθλιψη, περαιτέρω μείωση της ζωτικότητας και απώλεια κάθε ενδιαφέροντος για τη ζωή.

Ο θάνατός του επήλθε στις 29 Δεκ. 1922/11 Ιαν. 1923, στη Villa Igica, στο Παλέρμο και προήλθε, όπως ανέφερε παρατυχών ιατρός, ο καθηγητής Ginffrie, από μεγάλη εγκεφαλική αιμορραγία (starke Hirnblutung). Δεν έγινε νεκροτομή.

Από τα εκτεθέντα στοιχεία προκύπτει ότι η ασθένεια του βασιλέως Κωνσταντίνου, η οποία εκδηλώθηκε στις 23 Απριλίου/6 Μαΐου 1915 συνίστατο σε:

1) Πνευμονιοκοκκική λοίμωξη του αναπνευστικού, με συνοδό πλευρίτιδα, η οποία εξελίχθηκε σε εμπύημα του υπεζωκότος (πυοθώρακα) με μικτή μικροβιακή χλωρίδα. Ανευρέθησαν μικρόβια Gram+, μεταξύ των οποίων σταφυλόκοκκοι και στρεπτόκοκκοι, καθώς και Gram- μικρόβια. Στην ίδια φάση ο ασθενής παρουσίασε πιθανότατα και πνευμονικό απόστημα. Η εξέλιξη της πλευρίτιδος προς εμπύημα όπως το περιγραφόμενο δεν αποκλείει το ενδεχόμενο επιμολύνσεως. Η αποθεραπεία του εμπυήματος χρειάστηκε περισσότερα από 3 χρόνια και επανειλημμένες χειρουργικές επεμβάσεις.

2) Αναπτύχθηκε στην οξεία φάση του εμπυήματος εκσεσημασμένη συνοδός υποδερματίτιδα πέριξ του χειρουργικού τραύματος, πιθανώς στρεπτοκοκκική.

3) Λόγω της στρεπτοκοκκικής λοιμώξεως εκδηλώθηκε πρωίμως σπειραματονεφρίτιδα, η οποία βαθμιαία εξελίχθηκε σε νεφρική ανεπάρκεια μέτριου βαθμού.

4) Συνυπήρχε χρόνια πνευμονοπάθεια μετρίου βαθμού, λόγω της μεγάλης χρήσεως καπνού και των πλευρεκτομών.

5) Εξάλλου ο ασθενής παρουσίαζε σοβαρή αρτηριακή υπέρταση, της οποίας ο χρόνος ενάρξεως και η ακριβής αιτία (ιδιοπαθής ή νεφρογενής) δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστούν. Αυτή όμως είχε ως αποτέλεσμα την πρώιμη καρδιοαγγειακή επιβάρυνση και την εκδήλωση αγγειακής εγκεφαλοπαθείας, η οποία ευθύνεται για τις κρίσεις επιληψίας και τον θάνατό του από εγκεφαλική αιμορραγία.

Μετά από την έναρξη της νόσου ο ασθενής έζησε 7 1/2 και πλέον χρόνια με ουσιαστική βλάβη της υγείας του, σε κρίσιμη ιστορική συγκυρία, με σοβαρές συνέπειες για τα πράγματα της χώρας και τον Ελληνισμό γενικότερα.

1. Σπύρου Β. Μαρκεζίνη (Σ.Β.Μ), Πολιτική Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι, Πάπυρος 1966.
2. 2. Πολυχρόνη Κ. Ενεπεκίδη (Π.Κ.Ε.), Η Δόξα και ο Διχασμός. Από τα μυστικά αρχεία Βιέννης, Βερολίνου και Βέρνης, 1908-1918. Αθήνα, Σ. I. Ζαχαρόπουλος 1992, Γ’ έκδοση.
3. Μαρίνου Γερουλάνου (Μ.Γ), Αναμνήσεις (1867-1957). Σελίδες από την ιστορία της νεώτερης ιατρικής στην Ελλάδα, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτη, Β΄ έκδοση 1995, σελ. 261-264.
4. Ιατρικόν Ημερολόγιον Βασιλικής Οικογενείας (από 5-3-1913) (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου)
5. Σ.Β.Μ., ό.π., τ. 3, σελ. 325-328)
6. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 321-324, 385.
7. Μ.Γ., ό.π., σελ.261-262
8. Μ.Γ., όπ., σελ. 262
9. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 369.
10. Νατριο-ιτεϋλική θεοβρωμίνη, ως διουρητικό (αμφιβόλου δραστικότητας).
11. Μ.Γ., ό.π., σελ 263.
12. Υπάρχουν πολλές από αυτές στο αρχείο του κ. Κων. Α. Αναστασοπούλου
13. Ιατρικόν Ημερολόγιον Βασιλικής Οικογενείας, ό.π. σελ. 56-58.
14. Βασιλικόν Αυλαρχείον, Athen, den 1/14 Juni 1915 (έκθεση συντεταγμένη στη Γερμανική γλώσσα και υπογραφόμενη από τους: Fr. Kraus, A.v. Eiselsberg, Π. Μανούσο, Κ. Σάββα, Θ. Ζαΐμη, Α. Χρηστομάνο, Α. Αναστασόπουλο και Κ. Μέρμηγκα) (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου)
15. Π.Κ.Ε., ό.π. σελ. 369
16. Σ.Β.Μ., ό.π., τ. 4, σελ. 27
17. Μ.Γ., ό.π., σελ. 263
18. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 371-372, 383
19. Σ.Β.Μ., ό.π. τ.4, σελ. 51
20. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 460.
21. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 489.
22. Π.Κ.Ε., ό.π., σελ. 497.
23. Η έκθεση του συμβουλίου της 24 Σεπτ. 1917, στη Γερμανική γλώσσα, περιλαμβάνεται στο Ιατρικόν Ημερολόγιον Βασιλικής Οικογενείας, ό.π.
24. «Η μέτρησις της αρτηριακής πιέσεως προ ολίγων ακόμη ετών απετέλει μέθοδον μη εξερχομένην των εργαστηρίων της Φυσιολογίας» (Ανδρέου Πράτσικα, Η Αρτηριακή Υπέρτασις. Μέτρησις, διαγνωστική, προγνωστική και θεραπευτικής αυτής σημασία εν τη καθ’ ημέραν κλινική πράξει. Δευτέρα έκδοσις επηυξημένη. Εν Αθήναις. Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού, 1933. Από τον πρόλογο της πρώτης εκδόσεως, 1922)
25. Ergebnis der Untersuchung S.M. durch die unterzeichnete Aertzte Prof. Eichhorst, Prof. Cloetta, prof. Sauerbruch und Dr. Anastasopoulos (Κείμενο στη Γερμανική γλώσσα, περιλαμβάνεται στο Ιατρικόν Ημερολόγιον Βασιλικής Οικογενείας, ό.π.).
26. Όρος που υποδήλωνε την “νόσον τον Bright μετά μικρών νεφρών” (Georges Dieulafoy, Εγχειρίόιον Εσωτερικής Παθολογίας, έκό. 16η., μετάφρ. Μ.Ν. Καΐρη, Εν Αθήναις 1911, τ. Γ\ σ. 55).
27. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας τον ’30 η αρτηριακή υπέρταση εθεωρείτο ως σημαντικός αντισταθμιστικός μηχανισμός για την προώθηση του αίματος μέσω των σκληρυμμένων αρτηριών και υπήρχαν επιφυλάξεις ως προς το σκόπιμο της θεραπείας της: “...the hypertension may be an important compensatory mechanism which should not be tampered with...” (White P.D., Heart Disease, 2nd ed. New York, Macmillan, 1937:326).
28. Prof. DR F. Sauerbruch, Bericht uber die am 20. Oktober 1917 vergenommene Operation (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου)
29. Bericht uber die zweite Erkrankung S.M. des Konings von Griechenland, Zurich, am 30. Juni 1918 (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου).
30. Ι. Μεταξά: Μνημόνιον συνομιλίας μεταξύ Δ. Γούναρη, Π. Πρωτοπαπαδάκη, Ν. Θεοτόκη και Α. Εξαδακτύλου της 29 Μαρτίου / 11 Απριλίου 1921 (Αναφέρεται από τον Σ.Β.Μ. ό.π. τ. 4, Παράρτημα, σελ. 65)
31. Αναφορά της καταστάσεως του βασιλέως Κωνσταντίνου από 10-17 Αυγούστου 1921, υπό του ιατρού Αναστασοπούλου (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου).
32. Ιατρική έκθεσις υποβληθείσα προς τον Υπουργόν των Στρατιωτικών και την Κυ- βέρνησιν (Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου).
33. Σημ. και της μεγάλης χρήσεως καπνού.
34. Ιωάννης Πάντος, Επιστολή προς Γεν. Αρχίατρον κ. Α. Αναστασόπουλον (Neapel, d. 10 Ιανουαρίου 1923) (Κείμενο στη Γερμανική γλώσσα. Αρχείο Κων. Α. Αναστασοπούλου.
35. Αναφέρεται επίσης η χρήση Guiupsine (ιδιοσκευάσματος ιξού του λευκού, Gui), ως αγγειοδιασταλτικού, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Ας σημειωθεί ότι μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50 δεν υπήρχαν αποτελεσματικά φάρμακα για τη θεραπεία της αρτηριακής υπερτάσεως.
36. Φυσιολογικές τιμές 8-18 mgldl (Michael Laposata, MD. PhD. SI Unit Conversion
Guide, p. 104. The NEJM Books, Boston Massachusetts, 1992)
Ευχαριστούμε θερμώς τον Κωνσταντίνο Ανδρ. Αναστασόπουλο για την ευγενική παροχή αδείας μελέτης του σχετικού με την ασθένεια του Βασιλέως Κωνσταντίνου αρχείου του πατρός του, καθώς και για τις πολύτιμες πληροφορίες του.


(Το άρθρο γράφτηκε σε συνεργασία με τον κ. Νικ. Δ. Σχίζα)