Γράφει ο
Πέτρος Ι. Παραράς

1. Αφορμή για την ανακίνηση του θέματος στην Ελλάδα απετέλεσε η «εξαφάνιση» του βαρυποινίτη Μιχάλη Μακρυγιάννη (είχε καταδικαστεί ως αυτουργός για πέντε δολοφονίες), ο οποίος δεν επέστρεψε στις φυλακές μετά την πενθήμερη άδεια που είχε λάβει το καλοκαίρι του 2012. Ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης (Αντ. Ρουπακιώτης) έθεσε για πρώτη φορά το ζήτημα οι αδειούχοι κρατούμενοι να φέρουν ενδεχομένως ειδικό βραχιόλι γεωεντοπισμού τους (bracelet[1] électronique) ανά πάσα στιγμή[2].

2. Την επόμενη ημέρα ο δημοσιογράφος Στέφ. Κασιμάτης[3] σχολίασε επικριτικά την στάση της Πολιτείας να παρέχει άδειες εξόδου ακόμη και σε βαρυποινίτες, όπως ήταν και ο Μ. Μακρυγιάννης. Έθεσε δε δύο ζητήματα που εδώ τα θέτω εκ νέου υπό μορφήν ερωτήματος με νομικό περίβλημα: α) οι άδειες αυτές για τους φυλακισμένους (= κρατούμενοι, υπόδικοι και κατάδικοι) είναι εκδήλωση εφαρμογής κάποιου «δικαιώματος» που αυτοί μπορούν να το διεκδικούν ανά τακτά χρονικά διαστήματα; και β) το κράτος, αφού υποχρεούται να μεριμνά πρωτίστως για την ασφάλεια των πολιτών[4] – όπως είναι ιδίως η προστασία της ζωής, της ιδιοκτησίας, αλλά και των άλλων ατομικών δικαιωμάτων που το Σύνταγμα κατοχυρώνει υπέρ αυτών – πώς μπορεί να αφήνει έξω επικίνδυνους εγκληματίες που είναι πολύ πιθανό να διαπράξουν και άλλα αδικήματα για να επιβιώσουν, εφόσον δεν επιστρέψουν τελικά στη φυλακή;

3. Ως προς τον θεσμό της άδειας, όσο χρόνο και αν αυτή διαρκεί, δεν θεωρώ ότι συνιστά είδος ατομικού δικαιώματος το οποίο δικαιούνται να αξιώσουν οι κρατούμενοι μεταξύ των άλλων δικαιωμάτων που απολαμβάνουν μέσα στη φυλακή, όπως είναι οι συνθήκες υγιεινής, το δικαίωμα στην πληροφόρηση κλπ. Εξ ορισμού, ποινή στερητική της ελευθερίας αποκλείει τον κρατούμενο από σειρά ατομικών δικαιωμάτων που συνεπάγεται ο εγκλεισμός του στη φυλακή[5]. Ενόψει, πάντως, του ότι σωστά η Πολιτεία ενδιαφέρεται για την επανένταξη του καταδικασθέντος στην κοινωνία (βέβαια, επανένταξη στην κοινωνία, ύστερα από πέντε δολοφονίες, δεν νοείται) ώστε να ανασκευάσει τη ζωή του, το μέτρο της άδειας ή απόλυσης υπό τον όρο του κατ’ οίκον περιορισμού, για το υπόλοιπο της ποινής, κινείται στη σωστή κατεύθυνση[6]. Η συμπλήρωση δε του μέτρου αυτού με την επιπλέον υποχρέωση να φέρουν οι απολυθέντες το λεγόμενο «ηλεκτρονικό βραχιόλι» (ισπανικής έμπνευσης) εξασφαλίζει στην Πολιτεία τον άμεσο εντοπισμό τους, σε περίπτωση παράβασης των όρων απόλυσης, προστατευομένων έτσι των μελών της κοινωνίας από νέες αξιόποινες πράξεις σε περίπτωση υποτροπής[7].

Ήταν οξεία η αντίδραση που προκλήθηκε στην Αυστρία, όταν επετράπη σε άνδρα, καταδικασμένο για σεξουαλική κακοποίηση της κόρης του, η ευχέρεια να διανύσει, φορώντας το «βραχιόλι», τους τελευταίους έξι μήνες σε κατ’ οίκον περιορισμό![8].

4. Και αφού η παροχή άδειας δεν είναι μορφή διεκδικούμενου δικαιώματος, το κράτος είναι ελεύθερο να νομοθετήσει ή όχι την ευχέρεια αυτή και να ορίσει, περαιτέρω, τις περιπτώσεις όπου τα ηλεκτρονικά βραχιόλια θα χορηγούνται μόνο με αυστηρές προϋποθέσεις, δύναται δε το κράτος να προβλέψει και κατηγορίες καταδίκων για τους οποίους δεν θα μπορεί να ισχύσει ο θεσμός της άδειας, λόγω της «αυξημένης επικινδυνότητας» αυτών (= particulière dangerosité)[9].

Θα έλεγα δε ότι, το ζήτημα της καθιέρωσης ή μη της εκτός φυλακών ηλεκτρονικής επιτήρησης και των ειδικωτέρων προϋποθέσεων αυτής, εντάσσεται στον προβαλλόμενο τώρα γενικό προβληματισμό, αν οι αυστηροί κρατικοί κανόνες θα έπρεπε να συνδυασθούν και με κανόνες που συμφωνούνται (droit négocié) μεταξύ των εμπλεκομένων μερών (περιλαμβανομένων και των κρατουμένων), ως προς τον επιμέρους καλύτερο χειρισμό ζητημάτων που άμεσα αφορούν τους κρατούμενους[10].

5. Συναφές είναι και το ζήτημα της πάταξης της λεγόμενης συζυγικής βίας (= παρενόχληση ψυχολογική = harcèlement conjugal). Στη Γαλλία ψηφίσθηκε, το 2010, ειδικός νόμος που προβλέπει για τους παραβάτες, πλην της φυλάκισης και του προστίμου, την υποχρέωση να φέρουν βραχιόλι, το οποίο ενεργοποιείται άμεσα με συναγερμό μόλις ο άνδρας πλησιάσει την γυναίκα[11].

6. Τελικά, ύστερα από δύο χρόνια συζητήσεων και αφού αφήσαμε και «χάθηκαν» –και τους ξαναψάχνουμε– άκρως επικίνδυνοι βαρυποινίτες, ψηφίστηκε ο ν. 4205/2013, «Ηλεκτρονική επιτήρηση υποδίκων, καταδίκων και κρατουμένων σε άδεια» (φ. 242/6.11. 2013, Α΄), όπου για πρώτη φορά στην Ελλάδα προβλέφθηκε ο θεσμός της «ηλεκτρονικής επιτήρησης» (βραχιόλι) των φυλακισμένων που έχουν λάβει άδεια (= placement sous surveillance électronique mobile “PSEM”)[12].

7. Προφανώς, τα μέτρα της πενθήμερης άδειας και της «επιτήρησης» αποβλέπουν στην αποσυμφόρηση των φυλακών[13], μεταδίδεται δε ότι κάθε χρόνο χορηγούνται, σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, περίπου 5000 άδειες σε 2000 κρατούμενους, οι περισσότεροι όμως από αυτούς που δεν επιστρέφουν είναι βαρυποινίτες![14].

8. Ειδικότερα, με τον νόμο αυτό προστέθηκε άρθρο 110 Β στον Ποιν. Κώδικα, στο οποίο ορίζεται ότι «1. Όσοι καταδικάσθηκαν σε ποινή στερητική της ελευθερίας μπορούν, κατόπιν αιτήσεώς τους, να απολυθούν υπό τον όρο του κατ’ οίκον περιορισμού με ηλεκτρονική επιτήρηση, όπως αυτός ορίζεται στο άρθρο 283 Α Κ.Π.Δ., εφόσον έχουν εκτίσει: α) προκειμένου για πρόσκαιρη κάθειρξη, τα 2/5 της ποινής τους, β) προκειμένου για ισόβια κάθειρξη, τουλάχιστον 14 έτη… 3. Ο απολυθείς σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος άρθρου επιτρέπεται να ευρίσκεται, προκαθορισμένες ώρες της ημέρας, εκτός του τόπου του κατ’ οίκον περιορισμού του, αποκλειστικά για λόγους εργασίας, εκπαίδευσης ή επαγγελματικής κατάρτισης, συμμετοχή του σε εγκεκριμένο πρόγραμμα συντήρησης ή απεξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες ή αλκοόλ ή και εκπλήρωσης των υποχρεώσεων που του έχουν επιβληθεί …». Με τον ίδιο νόμο (άρθρ. 2) προστέθηκε και άρθρο 283 Α στον Κώδικα Ποιν. Δικονομίας, όπου προσδιορίζεται το περιεχόμενο του όρου «κατ’ οίκον περιορισμός» που μπορεί να επιβληθεί στον κατηγορούμενο και προβλέπεται ειδική υπηρεσία που θα καταγράφει, μέσω συστήματος γεωεντοπισμού (GPS) (= Global Positioning System)[15], την γεωγραφική θέση του κατηγορούμενου.

9. Τέλος, με το άρθρο 4 παρ. 2 του ν. 4205/2013 προβλέφθηκε η έκδοση προεδρικού διατάγματος για τις λεπτομέρειες εφαρμογής των συστημάτων ηλεκτρονικής επιτήρησης, στο ίδιο δε διάταγμα, ή σε άλλο, πρέπει να προσδιορίζεται, «μετά από γνωμοδότηση[16] της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, κάθε θέμα σχετικό με το είδος των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που τυγχάνουν επεξεργασίας, τη συλλογή, την αποθήκευση … σύμφωνα με τις βασικές αρχές του ν. 2472/1997».

Προκλήθηκε λοιπόν, και εκδόθηκε, η υπ’ αριθμ. 1/17.2.2014 γνωμοδότηση της ως άνω Αρχής, η οποία πρότεινε στο σχέδιο του διατάγματος να προστεθούν ειδικότερες ρυθμίσεις που να διασφαλίζουν τα προσωπικά δεδομένα των κρατουμένων, δεν ασχολήθηκε όμως, έστω καταφάσκοντας, με την συνταγματικότητα του μέτρου της ηλεκτρονικής επιτήρησης (π.χ. το βραχιόλι προσβάλλει ή όχι την αξιοπρέπεια του ανθρώπου;)[17].

10. Εξεδόθη, λοιπόν, στη συνέχεια το πρ. διάταγμα υπ’ αριθμ. 62/2014 «Για τη λειτουργία του θεσμού της ηλεκτρονικής επιτήρησης υπόδικων, κατάδικων και κρατούμενων σε άδεια και την πιλοτική εφαρμογή του» (φ. 105/29.4.2014, Α΄), όπου, μεταξύ άλλων, ορίσθηκε ότι, η επιτήρηση περιλαμβάνει την παρακολούθηση της παραμονής του αιτούντος στην κατοικία του και της κίνησής του εκτός αυτής (άρθρ. 1), για την τοποθέτηση της συσκευής επιτήρησης το κόστος λειτουργίας βαρύνει τον κρατούμενο, εκτός και αν υπάρχει οικονομική αδυναμία, η συσκευή τοποθετείται στο πόδι του επιτηρούμενου, ενώ αν υπάρχουν λόγοι υγείας τοποθετείται στον καρπό του χεριού (άρθρ. 2) κλπ.

Τελικά, το «βραχιόλι» άρχισε να ισχύει πιλοτικά για 250 κρατούμενους, πλην των ισοβιτών, από 11 Μαΐου 2015[18], μεταδίδεται δε ότι με κοινή απόφαση των Υπουργών Δικαιοσύνης και Παιδείας, που υπεγράφη την 16^η Ιουλίου 2015, καθορίσθηκαν οι λεπτομέρειες για την χορήγηση εκπαιδευτικής άδειας στους κρατούμενους φοιτητές σε ΑΕΙ ή ΤΕΙ, εφόσον δεχθούν να κάνουν χρήση του βραχιολιού[19].

11. Η υποχρέωση να φέρουν οι εκτός φυλακών κατάδικοι ειδικό βραχιόλι γεωεντοπισμού τους, δεν θεωρώ, επειδή ακούστηκαν και κάποιες φωνές, ότι αποτελεί προσβολή της αξιοπρέπειάς τους, διότι αποτελεί εξαίρεση – πολύ ευνοϊκή γι’ αυτούς – από το άλλως αυστηρό καθεστώς της διαρκούς στέρησης, όπως προβλέπει ο νόμος, της ελευθερίας τους (= “privation de liberté” ® άρθρ. 5 της ΕΣΔΑ), καθ’ όλο το διάστημα που ορίζει η καταδικαστική απόφαση. Έτσι, και ο ίδιος απολαμβάνει μερικώς την ελευθερία του (= restriction de liberté ® άρθρ. 2 του 4^ου Πρωτ. ΕΣΔΑ που δεν έχουμε ακόμη κυρώσει!), ενδεχομένως και στο πλαίσιο της οικογένειάς του, και η κοινωνία προστατεύεται, αφού το κράτος γνωρίζει συνεχώς πού βρίσκεται ο καταδικασμένος καθ’ όλο το διάστημα που κάνει χρήση της αδείας του[20].

12. Τέθηκε, πάντως, το ζήτημα μήπως η μέθοδος αυτή παρακολούθησης των καταδικασμένων παραβιάζει την ιδιωτική και οικογενειακή τους ζωή. Πρόσφατη νομολογία του ΕΔΔΑ (απόφ. Uzunκατά Γερμανίας της 2^ας Σεπτ. 2010) δέχθηκε ότι η επιτήρηση μέσω GPS αποτελεί μεν προσβολή του δικαιώματος στο σεβασμό της ιδιωτικής ζωής, εδικαιολογείτο όμως, στην εξετασθείσα από το δικαστήριο περίπτωση, διότι ο αιτών Uzun, τρομοκράτης, είχε μετάσχει σε τέσσερις βομβιστικές επιθέσεις και είχε καταδικασθεί σε δεκατρία χρόνια φυλάκιση[21].

Πάντως, λόγω της εντεύθεν αποσυμφόρησης των φυλακών, πολλαπλασιάζεται ο κίνδυνος τέλεσης και άλλων εγκληματικών πράξεων κατά πολιτών, οι οποίοι τελούν πλέον σε καθεστώς πλήρους ανασφάλειας. Ειδικά δε για τους πάσης φύσεως βαρυποινίτες δεν πρόκειται να πεισθώ ότι ενδέχεται να επανενταχθούν στην κοινωνία.

13. Συμπερασματικά, μπορούν να λεχθούν τα κάτωθι, σχετικά με τους λόγους
εφαρμογής του θεσμού του βραχιολιού:

i. Επιτυγχάνεται η διαρκής παρακολούθηση του αδειούχου, ώστε να μην εξαφανισθεί και να εκτίσει, έτσι, όλη την επιβληθείσα ποινή. Είναι προαιρετικός «τρόπος εκτέλεσης ποινής» ή «μέτρο ασφαλείας»[22].

ii. Είναι μέτρο που επιτρέπει στον κατάδικο να εξοικειωθεί πάλι με τον κοινωνικό του περίγυρο.

iii. Αυτό έχει σαν συνέπεια να διαμορφώνονται συνθήκες που οπωσδήποτε απομακρύνουν το ενδεχόμενο υποτροπής[23].

iv. Το μέτρο αυτό συμβάλλει, τελικώς, και στην αποσυμφόρηση των φυλακών (= “pour pallier la surpopulation  carcérale)[24].

v. Η ηλεκτρονική επιτήρηση, κατά την ορθότερη γνώμη, δεν είναι ποινή και δεν παραβιάζει κάποιο ατομικό δικαίωμα[25], διότι είναι μέτρο οπωσδήποτε περισσότερο ήπιο από τον κανόνα του διαρκούς εγκλεισμού του καταδίκου στην φυλακή, για το οποίο, άλλωστε, μέτρο υπάρχει και η συγκατάθεσή του[26], αφού πρέπει να υποβληθεί προηγουμένως σχετική αίτησή του (άρθρ. 110Β § 1 Ποιν.Κώδ., ένθ’ ανωτ.), χωρίς να μπορεί, βέβαια, να υποστηριχθεί εδώ ο γενικώτερα ισχύων κανόνας ότι δεν χωρεί παραίτηση από ατομικού δικαιώματος, αφού εδώ δεν πρόκειται περί στέρησης ατομικού δικαιώματος αλλά περί αποδοχής του καταδίκου να υπαχθεί σε ένα ευνοϊκώτερο καθεστώς «περιορισμού της ελευθερίας» και όχι «στέρησης της ελευθερίας», όπως προαναφέρθηκε.

vi. Επίσης, δεν θα πρέπει να αμφισβητείται ότι τέτοιο μέτρο μπορεί να ισχύσει και αναδρομικώς, δηλαδή και για τους ήδη καταδικασμένους, αφού δεν πρόκειται περί είδους ποινής[27].

14. Συναφείς προς τα ανωτέρω είναι δύο περιπτώσεις, όπου η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα θεώρησε ότι είναι νόμιμη η εγκατάσταση του συστήματος GPS στα απορριμματοφόρα οχήματα του Δήμου Πειραιά, καθώς και σε ορισμένα οχήματα της εταιρείας ΟΠΑΠ (αποφ. 163 και 162/2014 αντιστοίχως). Στην πρώτη περίπτωση έγινε επίκληση της βελτίωσης της διαχείρισης  των οχημάτων μέσω της παρακολούθησής τους από κεντρικό υπολογιστή. Στην δεύτερη περίπτωση ο ΟΠΑΠ ισχυρίσθηκε ότι ο γεωεντοπισμός των οχημάτων του διευκολύνει την έγκαιρη αποστολή του έντυπου υλικού, διότι διαφορετικά θα υπάρχουν διαφυγόντα κέρδη.

Και στις δύο περιπτώσεις η Αρχή δέχθηκε, με επίκληση του άρθρ. 4 του ν. 2472/1997, ότι, «η νομιμότητα της επεξεργασίας δεδομένων μέσω συστημάτων γεωγραφικού εντοπισμού εξετάζεται στο πλαίσιο του σκοπού που επιδιώκει ο υπεύθυνος επεξεργασίας και με βάση την αρχή της αναλογικότητας. Ως εκ τούτου, η εν λόγω επεξεργασία πρέπει να είναι πρόσφορη και αναγκαία σε σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό, ο οποίος δεν μπορεί να επιτυγχάνεται με ηπιότερα και εξίσου αποτελεσματικά μέσα …»[28].

Bloc-notes

1. Οι Luc Boltanskiκαι Arnaud Esquerre, Η επέκταση του πεδίου της Δεξιάς, Πόλις, Αθήνα 2015 (= Versl’ extrême. Extensiondesdomainesdeladroite, εκδ. Dehors, 2014), αναφέρονται στο ό,τι απέμεινε «από το παλιό προλεταριάτο, το οποίο οι μεταμορφώσεις του καπιταλισμού, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980 και του 1990, υποβίβασαν σχεδόν στο επίπεδο της πλέμπας, μέσω της αποβιομηχάνισης, της αποσυνδικαλιστικοποίησης, της ανεργίας, αλλά και του «αστικού εξευγενισμού» (gentrification)* σημαντικού τμήματος των λαϊκών συνοικιών των μεγάλων πόλεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εκτοξευτούν οι τιμές των ακινήτων και να απομακρυνθούν σταδιακά από τον τόπο κατοικίας τους τα λιγότερο προνομιούχα στρώματα, που διασκορπίστηκαν στους περιαστικούς χώρους …» (σελ. 51).

* Η Χαριτ. Καρακωστάκη (μτφρ.) σημειώνει εδώ ότι «Ο όρος “gentrification”, που αποδίδεται στα ελληνικά ως «αστικός εξευγενισμός», περιγράφει τη διαδικασία μετα­κίνησης και εγκατάστασης ευκατάστατων κοινωνικών ομάδων των πόλεων σε νέες συνοικίες, συνήθως πρώην βιομηχανικές, που μέσω της αστικής ανάπτυξης αποκτούν μεγάλη οικιστική αξία. Ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, οι πρώην κάτοικοι των άλλοτε φτωχών και υποβαθμισμένων συνοικιών δεν μπορούν πλέον να συντηρούν τη διαβίωσή τους και αναγκάζονται να μετακομίσουν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα «αστικού εξευγενισμού» συναντάμε στις πρωτεύουσες του πρώην ανατολικού μπλοκ που, μετά την πτώση του κομμουνισμού, ξαναχτίζονται και αναπλάθονται προσελκύοντας πλούσιους αγοραστές, αλλά και σε συνοικίες άλλων μητροπόλεων όπου διαβιούν κυρίως καλλιτέχνες και φοιτητές» (αυτόθι)1.

2. Η καθηγήτρια κοινωνιολογίας Anaïs Collet(Resterbourgeois. Les quartiers populaires, nouveaux chantiers de la distinction, éd. La Découverte, Paris 2015, σελ. 24 επ.) έχει ειδικά ασχοληθεί με το φαινόμενο αυτό της “gentrification”, όπου η γενιά αυτών που γεννήθηκαν από το 1945 μέχρι το 1960, οι αποκληθέντες baby-boomers2, εγκαταστάθηκαν, από την δεκαετία του 1970, σε αρχικά υποβαθμισμένες συνοικίες και τις αξιοποίησαν. Είναι οι λεγόμενοι “gentrifieurs” τους οποίους οι εφημερίδες απεκάλεσαν “bobos” (= bourgeois – bohème, σελ. 103)3.

3. Στο παραπάνω βιβλίο των Boltanski/Esquerre, η μτφρ. Χαρ. Καρακωστάκη (σελ. 15 σημ. 3) διευκρινίζει ότι ο όρος “bobo”, που αποτελεί σύντμηση των λέξεων “bourgeois – bohème”, συνιστά νεολογισμό της γαλλικής ποπ κουλτούρας. Χρησιμοποιείται, ως επί το πλείστον, κοροϊδευτικά, για να περιγράψει μια κοινωνική κατηγορία ευκατάστατων αστών με εναλλακτικό γούστο και αριστερές πεποιθήσεις, οι συνήθειες των οποίων διαφέρουν από εκείνες που χαρακτηρίζουν παραδοσιακά τα μέλη της τάξης τους»4.

4. Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκ. πόλεμο και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 πολλαπλασιάσθηκε ο αριθμός των γεννήσεων στην Ευρώπη και Βόρειο Αμερική (® pic de la natalité), εντεύθεν και ο όρος των baby-boomers που χαρακτηρίζει αυτή τη γενιά και έχει μάλλον επικρατήσει στην κοινωνιολογία. Ακολουθεί, ως κατηγοριοποίηση, η γενιά Χ που προσδιορίζει αυτούς που γεννήθηκαν, στον δυτικό κόσμο, μεταξύ 1960 και 1980. Τέλος, ακολουθεί η γενιά Υ (ίσως = στα αγγλικά «γιατί;» ή η συνέχεια του προηγούμενου Χ ή και “digital natives ή net generation) που αναφέρεται σ’ αυτούς που γεννήθηκαν, κατά προσέγγιση, μεταξύ 1980-20005.

Στο ίδιο θέμα αναφέρεται και το βιβλίο της Anne Lambert, Touspropriétaires, στη σειρά “Liber”, εκδ. Seuil, Paris 2014. Βλ. και J. CL. (Propos recueillis par), «Les “gentrifieurs” peuvent participer à la valorisation de l’histoire révolutionnaire de leur quartier», in “Le Monde” (27.2.2015).